İrəvanda və Naxçıvanda məscid məktəbləri və mədrəsələri alimin araşdırmasında

İsmayıl ƏLİYEV,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor

Bu günlərdə Naxçıvan Dövlət Universitetinin pedaqogika və psixologiya kafedrasının müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vahid Rzayevin “XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində İrəvanda və Naxçıvanda məscid məktəbləri və mədrəsələr” adlı kitabını oxudum. Araşdırılan problemin günümüzdə vacibliyi, müəllifin məsələ ilə bağlı ilk mənbələrə müracət etməsi, bütöv əsər üçün məntiqi tamlıq, bir az da publisistik ruhda verilmiş şərhin gözəlliyi mənə çox maraqlı göründü. Müəllif ilk mənbələrə- arxiv sənədlərinə və dövri nəşrlərə istinad edərək göstərir ki, məscid məktəbləri ayrı-ayrı tarixi mərhələlərdə xalqın və ölkənin həyatında çox əhəmiyyətli mövqeyə malik olmuş, milli-mənəvi düşüncənin formalaşmasında öz funksiyasını şərəflə yerinə yetirmişdir.
Tədqiqat işində müəllif bu tədris müəssisələrinin müxtəlif tarixi dövrlərdə daşıdığı funksiyanı üzə çıxarmağı bacarmış və bununla da tədqiqatın konsepsiyasını - əsas fikir, düşüncə qatını doğru-düzgün müəyyənləşdirə bilmişdir. Haqlı olaraq göstərilir ki, ilkin və orta əsrlərdə ölkədə savad təlimi və şəriətin əsaslarını yetişən nəslə öyrətmək, həmçinin zaman-zaman nəsillərin, böyük mütəfəkkirlərin ali mədrəsə təhsilinə, yaxud müstəqil şəkildə təhsillənmə yoluna işıq salmaq məhz bu məktəblər vasitəsi ilə mümkün olmuşdur. Digər tərəfdən, bəhs olunan əsrlərdə bu təhsil müəssisələri dövlət idarələrində kargüzarlığın, əhali arasında yazılı ünsiyyətin formalaşmasına, ümumən ölkədə savad təliminin yayılmasına xidmət etmişdir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda gənc nəslin təhsil və tərbiyəsinin əsasları məscid yanındakı məktəblərdə qoyulmuşdur ki, həmin savad ocaqları Azərbaycanın bütün regionlarında, o cümlədən İrəvanda və Naxçıvanda yeganə tədris müəssisələri kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Tədqiqat XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən məscid məktəblərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur, Müəllif ayrıca bir dövr üzrə bu tədris müəssisələrinin tarixini öyrənərkən hansı məqsədləri, əsas qayəni izlədiyini dəqiq ifadə edə bilmişdir. XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Rusiyanın müstəmləkə siyasətindən asılı olmayaraq Zaqafqaziyanın azərbaycanlılar yaşayan bütün bölgələrində, o cümlədən İrəvanda və Naxçıvanda məscid məktəblərinin öz fəaliyyətini davam etdirdiyi məlum həqiqətdir. Lakin bu tədris müəssisələrinə fərqli baxışlar, çox halda düzgün olmayan yanaşmalar olmuşdur. Müəllif bu təhsil ocaqlarına dövrün rəsmi və ictimai fikrinin münasibətlərini müəyyənləşdirərək yazır: “ XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində rus Qafqazşünaslığı və pedaqoji ədəbiyyatında müsəlman təhsil sisteminin tənqidi kifayət qədər geniş yayılmışdı. Əlbəttə, bu fikirlərin əsasında mübahisə doğurmayan cəhətlərlə yanaşı, əsası olmayan, kəskin və qərəzli fikir və qənaətlər də yer almışdı. Bu mənbələrdə xarakterinə görə daha mənfi, dözülməzlik göstərməyə səbəb olan yanaşma və münasibətlərdən biri bütün ruhani ziyalı və müəllimlərə eyni nəzərlərlə baxılması, eyni xarakteristikaların verilməsi idi. Halbuki, bu zümrə içərisində İslam dininin əsaslarını mükəmməl şəkildə öyrənib mənimsəmiş, dövrün açıqgözlü, xalqın təəssübünü çəkən ruhani ziyalılar da az deyildi. Onlar yetişən nəslin öz dini-milli dəyərləri əsasında formalaşmasına, zamanın tələblərini dərk edən, ona uyğunlaşan insanlar kimi yetişməsinə bütün qüvvə və bacarığını, zəka və istedadını əsirgəməmişlər”. Müəllifin araşdırdığı məsələyə məhz belə bir münasibət əsərin uğurlarının təmin olunmasına zəmin yaratmışdır.
Müəllif qaldırdığı problemə, həll etmək istədiyi məsələyə bu günün prizmasından baxmağı bacarmış, konkret tarixi dövr kimi, həm də çox mürəkkəb şərait olaraq XIX əsrdə ənənəvi məktəblərin vəziyyətinə düzgün münasibət, həqiqi elmi yanaşma nümayiş etdirə bilmişdir. Tədqiqatçı elmi obyektivlik naminə məscid məktəblərinin dövrə, zamana görə zəif və nöqsanlı cəhətlərini də üzə çıxarır. Lakin bununla belə, xatırladaq ki, məscidlər uzun zaman əhali arasında əsasən dini səciyyəli olsa da çox mühüm maarifləndirmə silahı olmuşdur. Müəllifin müəyyən tarixi mərhələdə İrəvan və Naxçıvan bölgəsi üzrə məscidlərin və məktəblərin arealını müəyyənləşdirməyə göstərdiyi səylər sosial mənası ilə də diqqəti cəlb edir. Tədqiqatdan yaranan qənaət belədir ki, bölgədəki məktəb və məscidlərin öyrənilməsi bu əraziyə siyasi təsirlərin öyrənilməsinə, həmçinin “erməni xülyalarının” əsassızlığı, bölgənin milli-etnik xüsusiyyətlər baxımından kimə mənsub olması məsələlərinə aydınlıq gətirən vasitələrdən biridir. Həqiqətən də Rusiyanın müstəmləkə işğalı nəticəsində bölgənin siyasi quruluşunun dəyişməsi, əlavə olaraq imperiya siyasəti fonunda “erməni kartı” kimi bədnam vasitədən istifadə edilməsi şəraitində məscidlərin və məktəblərin bölgədəki mövcudluğunun necə bir əhəmiyyətə və mahiyyətə malik olduğunu sübut etməyə ehtiyac qalmır.
Bölgənin dini təsisatları və onların nəzdindəki təhsil ocaqlarının ilk mənbələr əsasında dəqiq və elmi təsvirinin verilməsi əsərin mühüm məziyyətidir. Arxiv sənədlərində, hökumətin Qafqaz təhsili üzrə hesabatlarında, çoxcildlik tarixi-etnoqrafik nəşrlərdə, hərbi və ümumi statistik mənbələrdə, ensiklopedik-təqvim xarakterli məcmuələrdə, yol qeydləri və səyahətnamələrdə məscidlər və onların yanındakı məktəblər haqqında materiallar diqqətlə, elmi həqiqəti üzə çıxarmaq naminə öyrənilmişdir.