Hər millətin öz mentaliteti, milli ruhu, milli
təfəkkürü var. Azərbaycanlı təfəkkürü
poetik-fəlsəfi təfəkkürdür. Bu təfəkkür tərzinin
daşıyıcısı olan professor Ramiz Əliyev son
illərdə hamının yeri gəldi, gəlmədi işlətdiyi
mentalitet və onun formalaşmasının
sosial-psixoloji əsaslarını araşdırır,mentalitet
nədir - sualına cavab axtarır.
Keçən
əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq
ictimai-siyasi fikirdə böyük maraq doğuran
problemlərdən biri də mentalitet məsələsi idi.
Çünki SSRİ dağıldıqdan sonra çox şey dəyişmişdi.
Xalq öz milli varlığını dərk etməyə, soykökünə
qayıtmağa can atırdı. Keçid dövrü şəraitində
milli özünüdərk, milli siyasi şüurun və milli
siyasi mədəniyyətin yüksəldilməsi tələblərinin
önə çəkilməsi xalqın mentalitetini daha dərindən
öyrənməyi zəruri etdi. Bu gün isə həmin məsələ
daha aktual və zəruridir. Ramiz Əliyevin
"Mentalitet" (Bakı: 2009. 230 s.) kitabı məhz bu
baxımdan diqqəti çəkir. Texniki elmlər doktoru,
professor Abdulla Mehrabovun dəyərli fikirlərilə
açılan kitab xalqımızın kimliyinin, zəif və
güclü cəhətlərinin dərk olunması baxımından
yüksək əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif mentalitetlə
bağlı elmi fikir və ideyalarını dörd fəsildə
ümumiləşdirib. Burada o, ayrı-ayrı fərdlərdə və
ya ictimai qrup üzvlərində əqli vərdişlərin,
düşüncə tərzinin və mənəvi ustanovkanın kompleks
təzahürü olan mentallıq anlayışına aydınlıq
gətirir, müəyyən bir xalqın xarakterində, şüur,
düşüncə və davranışında, məişətində,
adət-ənənəsində öz əksini tapan, əsasən
dəyişməyən, situasiyadan asılı olmayaraq sabit
qalan milli xüsusiyyətləri mentalitetin ən mühüm
əlamətləri kimi səciyyələndirir. "Mentalitet"
anlayışına bu cür yanaşma diqqəti cəlb edir,
tam, dəqiq və aydın olması ilə seçilir. Belə ki,
burada mentalitet anlayışına aid olan mühüm
xassə və əlamətlər tam izah olunur.
Mentalitetin formalaşması xalqın keçdiyi həyat
yolundan, ictimai-tarixi hadisələrdən, həmin
xalqa məxsus olan etnogenetik xüsusiyyətlərdən,
milli şüur və milli ləyaqət hissindən birbaşa
asılı olduğu müəyyənləşdirilir. Xalqın milli
ruhunun yaranmasını fərqli prizmadan şərh edən
filosof və psixoloqların etnogen, instinkt və
mühitlə bağlı fikirləri təhlil edilir,
mentalitetin ümumi, milli və fərdi şüurla
bağlılığı önə çəkilir, irəli sürülən ideyalar
maraqlı tarixi fakt və hadisələrin (həm də
siyasi və mental lətifələrin) fonunda təqdim
edilir.
İlk başlanğıcda romantik təsir bağışlayan
inqilabın insanlara ölüm, fəlakət, qorxu
gətirdiyi inandırıcı detallarla verilir, məhvə,
ölümə, sürgünə məhkum olan on minlərlə azad
düşüncəli insanı (İ.P.Pavlov, Q.İ.Çelpanov,
A.Fadeyev, V.A.Suxomlinski, P.P.Blonski,
L.S.Vıqotski və b.) ictimai-siyasi sistemin və
Stalin rejiminin qurbanı olduğu inandırıcı
faktlarla sübut edilir. O dövrdə "SSRİ-də insan
əxlaqının transformasiyası üçün aparılan böyük
psixoloji eksperimentlər bəşəriyyət üçün
maraqlı, lakin nəticəsi bilinməyən eksperiment
kimi" (C.Dyui) təhlil olunur. Stalinin
siyasətini, Jdanovun estetikasını, Lısenkonun
genetikasını "güllələyən" A.Fadeyevin, "mən
cəsarətlə və açıq şəkildə inqilabı tənqid
edirəm"-deyən İ.Pavlovun şəxsi faciələrinin
motivləri, ideoloji sistemin insanların
psixikasına, şüur və davranışına təsir mexanizmi
açıqlanır.
Sovet adamının mentalitetinin
formalaşdırılmasının genezisi kitabda inandırıcı
faktlarla təhlil olunmuş, sovet rejiminin qısa
bir vaxtda özünə lazım olan keyfiyyətlərin
daşıyıcıları olan insanları yetişdirməyin
mexanizmi açıqlanmışdır.
Kitabda ayrı-ayrı xalqların (ingilis, fransız,
alman, yapon, ərəb və Amerika xalqlarının)
etnopsixoloji xüsusiyyətləri çoxşaxəli və
mürəkkəb bir proses kimi təhlilə cəlb edilir,
həmin xalqların dili, tarixi, adət-ənənəsi,
mədəniyyəti haqqında təsəvvür yaradılır.
Müəllifin hadisələrə bu cür yanaşması dünya
xalqlarının xarakterik xüsusiyyətlərini və
bizimlə ümumi və fərqli olanlarını müqayisə
etməyə imkan verir.
Mentalitetə yalnız düşüncə tərzini, əxlaqi
keyfiyyətləri deyil, həm də həyat tərzini,
adət-ənənələri, digər xalq və millətlərə
münasibəti, habelə millətin şüuralti dünyasını
(intuitiv dünya) daxil edən Ramiz Əliyev
azərbaycanlıların mentalitetinin formalaşmasında
psixoloji amillərin təhlilinə də xüsusi diqqət
yetirir. O, xalqın kimliyini, düşüncə tərzini,
məişətini, gələcəklə bağlı istək və arzularını
özündə əks etdirən xalq yaradıcılığını-folklor
nümunələrini təhlilə cəlb edir, xalqın psixoloji
xüsusiyyətlərini və keyfiyyətlərini üzə çıxarır.
Filosofların, tarixçilərin, ədəbiyyatşünasların
mübahisə predmetinə çevirdikləri "Biz kimik" -
sualına cavab axtarır. Onun fikrincə, biz tarixi
bağlılığımız, məişətimiz, adət-ənənəmiz, həyat
və düşüncə tərzi baxımından Şərqliyik. Dinimiz
İslam dinidir. Soykökümüz Türkdür. Qərblə
mədəni, iqtisadi-siyasi bağlılığımız var.
Deməli, bizim bir xalq kimi formalaşmağımız bu
göstərilənlərin kompleks təsiri altında baş
vermişdir. Onların hər biri bizə bir xalq kimi
təsir göstərmişdir.
Müəllifin milli özünüdərk, müasir dövrdə
azərbaycanlıların mentalitetində özünü qabarıq
göstərən cəhətlər, mentalitetin formalaşmasına
təsir edən amillər və qocalığın psixologiyası
ilə bağlı fikirləri də maraq doğurur. Qocaların
psixologiyasının ən mühüm məqamları üzə
çıxarılır, bu yaş dövründə özünü göstərən
xüsusiyyətlər araşdırılır, pozitiv və neqativ
cəhətlər təhlil olunur.
Aqillər deyiblər ki, yaxşı kitab müəllifin
bəşəriyyətə hədiyyəsidir. Həm də daha çox
həqiqəti ehtiva etməsidir. Hesab edirəm ki,
Ramiz Əliyevin təhsil müəssisələrinin
rəhbərləri, müəllimlər, tələbələr, aspirantlar,
dissertantlar, doktorantlar, psixologiya,
pedaqogika, sosiologiya, konfliktologiya
sahələrində çalışan tədqiqatçılara ünvanladığı
"Mentalitet" kitabı daha çox həqiqəti əks
etdirdiyinə, elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyətinə
görə Azərbaycan elminə töhfədir.
Fərrux RÜSTƏMOV,
ADPU-nun İbtidai təhsilin pedaqogikası
kafedrasının müdiri,
pedaqoji elmlər doktoru, professor |