AMEA-nın Xarici dillər kafedrasının müdiri,
filologiya elmləri doktoru, professor Səidə
İbrahimova ilə söhbət
- Səidə
xanım, hər bir insanın həyatında aqibətin tələbi
olur. Şübhəsiz ki, dilçilik sahəsinə
bağlanmağınız da təsadüfi deyil, bir aqibət
işidir.
-
Mənim həyatımda bu sahəyə həmişə böyük bir
sevgi olub. Lap əvvəldən qət elədim ki, bu
sahəni seçirəm və seçimimdə də tərəddüd
eləmədim. Pedaqoji fəaliyyət həmişə mənim üçün
çox maraqlı olub. Orta məktəbdən dil öyrənməyə
qarşısıalınmaz marağım yarandı. Bakıdakı 189
nömrəli məktəbi rus dilində qurtarmağıma
baxmayaraq indiki Azərbaycan Dillər
Universitetinin Qərbi Avropa dilləri
fakültəsinin fransız şöbəsinin Azərbaycan
bölməsində oxudum və oranı "əla" qiymətlərlə
başa vurdum. Habelə institutu bitirəndən sonra
sərbəst şəkildə ingilis dili ilə də məşğul
olmağa başladım. Onu da deyim ki, ingilis
dilində də fransız dilində olduğu kimi, sərbəst
şəkildə oxuyub-yazır, müqayisəli şəkildə elmi
araşdırmalar aparıram.
-
Maraqlıdir, ingilis dilinin bu qədər yayıldığı
bir vaxtda nədən fransız dilini seçdiniz?
- Bütün
hallarda fransız dili məni daha çox cəlb
eləyirdi. Düzdür, indi ingilis dili dünyada çox
yayılıb, ancaq fransız dilinin də dünyanın
aparıcı dillərindən olması danılmazdır. Hələ
orta məktəbdən fransız dilini çox sevirdim.
Fransız ədəbiyyatına çox marağım vardı.
- Deyirlər
ki, neçə dil bilirsənsə, o qədər də adamsan. Bu
qənaəti necə qəbul edirsiniz?
- Yəni çox dil
bilmək insanın, hər şeydən əvvəl, dünyagörüşünün
zənginliyi deməkdir. İnsanın zövqü hərtərəfli
olur, dilini öyrəndiyin xalqların mənəvi
sərvətləri ilə də yaxından tanış olursan.
Ancaq çox dil bilmək o demək deyil ki, insan ana
dilini unudub fransız, alman, rus, ingilis və s.
olsun. Öyrənmə prosesində insan dili şüurlu
şəkildə mənimsəyir. Yəni dili öyrənmək qətiyyən
özgələşmək deyil, əksinə, başqa dilləri
öyrəndikcə özünün kökünə daha da çox qayıdırsan.
- Hərdən
bəzilərinin intuitiv imkanlarının zənginliyinin
əlaməti kimi 5-10 və daha çox dil bilməsini,
danışmasını az qala möcüzə kimi təqdim edirlər.
Ancaq məncə, çox dil bilmək hələ hər şey demək
deyil. Əsas insanın həmin keyfiyyətini harada və
necə aşkarlamasıdır.
- Təbii,
razılaşmaq olar. Tutaq ki, kimsə həvəskar
şəkildə bir neçə dil öyrənib. O, dilin ümumi
strukturunu öyrənir. Adətən qohum dilləri
öyrənmək asan olur, sözlər bir-birinə oxşayır,
çox yaxın səslənir. Əgər kimsə müstəqil dil
öyrənmək istəyirsə, ya da öyrənibsə, bu, yaxşı
cəhətdir. Özündə dil öyrənmək keyfiyyətini görən
adam fikirləşir ki, özümü sınayım, görək daha
birini də öyrənə bilərəmmi? Öyrənir, bu, o
deməkdir ki, özünə inanır. Bu, əzələ nümayişi
deyil. Məsələn, italyan, ispan və fransız
dilləri bir-birinə yaxın dillərdir. Bu dillərdən
birini öyrəndinsə, o birinə çox asan keçmək
olur. İngilis dilini də o qrupa daxil etmək
olar, çünki bu dilin əksər sözləri fransız
sözləridir. Ancaq dillə və dilləri müqayisə ilə
bağlı tədqiqat işi tamam başqadır. Burada daha
dərin məsələlər var. Alınan nəticələr təhsildə,
təlimdə tətbiq olunur. Şübhəsiz, bu, asan başa
gəlmir. Dillərin strukturunu müqayisə edirsən,
maraqlı bir nəticəyə gəlirsən. Beləcə, dili
müqayisəli şəkildə öyrədəndə, tərcüməni də
asanlaşdıra bilərsən. Qaldı dili məhz danışmaq
üçün öyrənməyə, onun da xeyiri var ki, ziyanı
yoxdur.
- Əgər
rusların tərcümə sahəsində olan işlərini
nəzərdən keçirsək, görəcəyik ki, onlar bu sahədə
necə böyük işlər görüblər. Türkiyə türkcəsində
də bu sahədə vəziyyət yaxşıdır. Bizdə tərcümə
sahəsində işlər müqayisədə necədir?
- Tərcümə
sahəsində görüləcək işlərimiz hələ çoxdur. SSRİ
dövründə Azərbaycanda rus dili Azərbaycan dili
ilə yanaşı işlənirdi. Rus dilində bütün
ədəbiyyat olduğuna görə çoxları uşaqlarını rus
dilində oxutmağı üstün tuturdular. SSRİ qapalı
ölkə olduğuna görə xarici dillərdə danışmağa o
qədər də fikir verilmirdi, əsas ünsiyyət
vasitəsi rus dili idi. Orta məktəbdə şagirdə 5-6
il ərzində xarici dil öyrədilirdi, ancaq o, adi
şifahi danışıqda sadə fikri belə izah etməyə
çətinlik çəkirdi. Sonralar alimlərimiz xaricə
gedəndə başqa dilləri bilməməyin əziyyətini
çəkirdilər. Başqa ölkələrdən gələn alimlər isə
neçə dildə danışırdılar. Rusların özləri də bu
vəziyyətdən sıxılırdılar. İndi xarici dildən
dərs deyən müəllimlər xarici ölkələrdə
təkmilləşmə kursu keçirlər. Ancaq bizim
vaxtımızda belə şeylər yox idi. Müəllim yalnız
öz səyilə müəyyən bir səviyyəyə gəlib çıxa
bilirdi.
- Neçə il
qabaq "Bir aya xarici dil öyrədirik" elanları
daha çox olurdu. Deyəsən, indi bu populist
elanların sayı azalmaqdadır. Necə düşünürsünüz,
prinsipcə belə tədris mümkündürmü?
- Bir aya dil
öyrənmək məsələsinə heç vaxt inanmamışam, indi
də inanmıram. Məgər dil öyrənmək belə asandır?
Dili nə öyrənmək, nə də öyrətmək o qədər də asan
deyil. Ona zaman, həvəs və səy lazımdır.
Ayrı-ayrı mövzuları əzbərlətmək olar. Necə ki,
opera artistləri italyanca olan operanın
sözlərini əzbərləyirlər, həm də onun mənasını
öyrənirlər. Bir aya o halda dili qismən öyrənmək
olar ki, həmin dilin bazası passiv halda beyində
olsun, o bazanı aktivləşdirəsən.
- Bu gün
dil öyrənmək imkanları necə, sizi qane edirmi?
- İmkanlar
yaranmaqdadır. İndi çoxlu xarici dili öyrədən
kurslar, tədris vəsaitləri - kitablar, disklər
və s. var. Mühit olmadığı şəraitdə, şübhəsiz,
dil öyrətməyin çətinliyi müəllimin üzərinə
düşür. Müəyyən dil bazası yaranandan sonra həmin
şəxsin xaricə yolu düşərsə, dilöyrənməni
təkmilləşdirmək olar. Mən əsasən yaşlı
insanlarla-aspirantlarla, dissertantlarla
işləmişəm. Onları namizədlik imtahanını verməyə
hazırlaşdırırıq. Bilirsiniz, belə insanlarla
işləməyin metodikası ayrıdır. Yəni burada
"avtoritar" qaydada işləmək qətiyyən effekt
vermir. Çünki onlarla uşaqla davranan kimi
davranmaq qəti yolverilməzdir, hamısı müəyyən
həyat təcrübəsi olan insanlardır.
- Fransız
dili ilə müqayisədə bu gün ingilis dilinin
mövqeyi daha da güclənməkdədir.
- Azərbaycanda
sovet dövründə fransız dili Bakıda da çox tədris
olunurdu. Bu gün dünyada ingilis dilinin
mövqeyinin güclənməsi fransızları da narahat
etməkdədir. Fransızlar hətta fransız dilinin
təmizliyinin qorunması ilə bağlı bir komitə
yaradıblar ki, mümkün qədər ingilis sözlərini
işlətməsinlər. Millət güclü olanda dilini yad
sözlərdən tədricən təmizləyir, üstəlik başqa
xalqlar da məcbur olub onun sözlərindən istifadə
edirlər. Ümumiyyətlə, bu gün ingilis dilinin
dünyanın müxtəlif dillərinə, o cümlədən bizim
dilimizə təsiri də danılmazdır. Güclü imkanları
olan dillər çalışırlar ki, bu təsiri
azaltsınlar, məhdudlaşdırsınlar.
- Siz
müqayisəli dilçilik məsələləri ilə məşğulsunuz.
Bu sahədə araşdırmalarınız sizi hansı qənaətlərə
gətirib çıxardı?
-
Araşdırmalar daim insanı zənginləşdirir. Öz
sahəmi ürəkdən sevirəm. Hər iki dilin
zənginliklərinin, daxili imkanlarının müqayisəsi
yeni-yeni axtarışlar üçün faktlar verir.
Adətən
azərbaycanlılar başqa dilləri gözəl öyrənirlər.
Ancaq məsələn, ruslar bizim dili yaxşı öyrənə
bilmirlər. Dil öyrənməkdə əsas məsələ
məqsəddir. Dilin çətin və ya asan olması
məsələsini bir kənara qoymaq lazımdır. Hər şey
öyrədəndən və öyrənəndən asılıdır. Bilməyəndə
insan üçün hər şey çətindir. Biləndən sonra nəyi
çətindir ki? Hər sahədə belədir.
Söhbəti qələmə aldı:
Elçin QALİBOĞLU |
|