|
Təhsil sistemində islahatların məqsədi ondan ibarətdir
ki, Azərbaycanın təhsil sistemi dünya təhsil sisteminin
standartları ilə uyğunlaşsın.
Heydər ƏLİYEV,
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Dünyanın təhsil məkanında daha geniş istifadə edilən
təhsildə inteqrasiya anlayışı ilkin olaraq onun
semantikasını düşünməyi tələb edir. Müəllimlərin təbii
olaraq öyrənmək istədikləri bu anlayış qloballaşmanın
meydana qoyduğu mühüm tələblərdən biri olmaqla müasir
təhsil prosesinin özünəməxsus keyfiyyət
göstəricilərindən biri kimi diqqəti cəlb edir. Daha çox
fəlsəfi yöndə başa düşülən inteqrasiya sözü həyatın
bütün sahələrinə aid olmaqla sintetik xarakter daşıyır
və bütövləşmə istiqamətində yeni yaranışın əsasında
durur. Xüsusən cəmiyyət hadisəsi kimi inteqrasiya onun
inkişaf istiqamətində dəyişikliklərini tənzimləməklə
müasirliyi təmin edir. Bu anlayışın mahiyyətinə varmaq
üçün, ilk növbədə, onun mənasını bilmək əhəmiyyət
daşıyır. "İnteqrasiya latın dilində "integer" - "bütöv",
"bütövləşmə" deməkdir, əslində sözün etimologiyası
inteqrasiyanın siyasi proses kimi məzmun və missiyasını
daha aydın ifadə edir. "İnteger" sözündən yaranan
"integratio" sözü də latın dilində "bərpa", "tamamlanan"
mənasını verir".
İlkin araşdırmalar onu göstərir ki, inteqrasiya termini
XX əsrin sonundan daha fəal istifadə olunmağa başlasa da
onun ifadə etdiyi mahiyyət və məzmun həyat yarandığı
gündən mövcud olmuş, onun varlığını təşkil etmişdir.
Zaman-zaman diferensial yanaşmalar hissələrə bölünməni,
ayrılmaları tənzimlədiyi kimi, inteqrasiya prosesləri də
bütövləşmələrin, tamamlanmaların nəticəsi kimi meydana
çıxmışdır. Bəşəriyyətin tarixi boyu proqressiv xarakter
daşıyan yeniliklər diferensial və həmçinin interaktiv
yanaşmaların fonunda yaranmışdır. Bütün elm sahələrində,
o cümlədən sosiologiyada, eləcə də pedaqogikada
inteqrasiya önəmli yer tutmuşdur. Ona görə də
pedaqogikada "inteqrasiya", "inteqrativlik", eləcə də
"təhsildə inteqrasiya" və s. anlayışlardan daha çox
istifadə olunmağa başlamışdır.
Müasir zamanda inteqrasiya qlobal dünyanın təhsil
aləmində aparıcı yer tutur. Ona görə də informasiyaların
genişləndiyi bir dövrdə cəmiyyətin sürətlə və dəyişkən
dinamikasını izləmək və ona müvaze olaraq inkişaf etmək
üçün birləşmələr, bloklar yaratmaqla ümumiləşdirmələr
aparmaq ən səmərəli strategiyalardan biri kimi qəbul
edilir. Başqa sözlə, inteqrasiyaya müasir təhsilin sadə
epitetlərindən biri kimi, şou xarakterli anlayış kimi
yanaşmaq olmaz. "Təhsildə inteqrasiya dəb, növbəti
kampaniya deyildir. O, bu gün insan fəaliyyətinin bütün
sferasını xarakterizə edən, əks etdirən bir
tendensiyadır".
İnteqrasiya təhsilin bütün struktur elementlərinə aid
olduğundan son dövrlərdə "inteqrativ təlim", "inteqrativ
dərs", "inteqrativ fənn" və s. anlayışlar da işlənir.
Eyni zamanda inteqrativ təlimə xüsusi pedaqoji
texnologiyalardan biri kimi yanaşılır.
Təhsildə inteqrasiya ilə bağlı son dövrlərdə yaranmış
fikirləri bir neçə qrupa bölmək olar. Onlardan
birincisi, inteqrasiyanın ümumipedaqoji və eləcə də
fənlərə aid məsələ kimi qoyulması, onlar barəsində
mülahizələrin irəli sürülməsi, onların inteqrasiya
olunması məsələsidir. Burada inteqrasiyaya cəmiyyətin
tərbiyə gücünün inteqrasiyası kimi baxılması, biliklərin
fəndaxili inteqrasiyası kimi dəyərləndirilməsi, didaktik
sistemin sintezi kimi müddəalar prioritet təşkil edir.
Göründüyü kimi, bu müddəalar konseptual mahiyyət kəsb
edir və daha ümumi xarakter daşıyır. Bizim fikrimizcə
də, təhsildə inteqrativliyin konseptual yanaşma kimi
nəzərə alınması onun şəxsiyyətyönümlü mahiyyət kəsb
etməsindən irəli gəlir. Şəxsiyyətyönümlülük isə daha çox
inteqrativ bilik və bacarıqlara söykənən dəyərlərin
mənimsənilməsini tələb edir ki, buna da yalnız
inteqrativ təhsil prosesində nail olmaq mümkündür. Çünki
"təlimdə inteqrasiyanın nəticəsi şagird təfəkkürünün
inkişafında özünü göstərir. O, tədris-idrak
fəaliyyətinin səmərəliliyində, sistemləşdirilməsində,
eləcə də mədəni savadlılığın mənimsədilməsində təzahür
edir".
Bütün bunlar isə koqnitiv (idraki) təhsilin
atributlarındandır ki, ona yalnız inteqrativlik
şəraitində nail olmaq mümkündür.
İkinci fikir daha ümumi xarakter daşımaqla
inteqrasiyanın təhsil prosesinin bütün mexanizmlərində
özünü göstərməsini, onun mahiyyətinə çökməsini əhatə
edir. Bu zaman inteqrasiya üçün zəruri hesab edilən
zahiri görüntülər, əlamətlər istisna olunur.
Azərbaycan pedaqoji fikrində "inteqrativ təhsil", yaxud
"təhsilin inteqrasiyası", eləcə də "inteqrativ təlim",
"inteqrativ dərs" və s. anlayışlar artıq özünə yer
tutmaqla istifadə olunmaqdadır. Müasir təhsil
quruculuğunda onlardan yaradıcı şəkildə istifadə
edilməkdədir. Azərbaycan təhsilinin elmi-nəzəri,
psixopedaqoji problemləri ilə bağlı geniş tədqiqatları
olan görkəmli psixoloq professor Əbdül Əlizadə islahatın
ilk dövrlərində yazırdı ki, "Müasir dövrdə humanitar
fənlərin təbii-elmi fənlərlə inteqrasiyası daha çox
vurğulanır. Bu ideya özü-özlüyündə son dərəcə
durumludur. Bir tərəfdən elmi-tərəqqi şəraitində məktəb
sadəcə olaraq humanitar fənlərin ekstensivləşdirilməsi
yolu ilə inkişaf edə bilməz. Digər tərəfdən, fənlərin
inteqrasiyasını dövrün sərt məntiqi "təhsil gündəminə"
çıxarıb". Respublikamızda bu sahədə ilk addımlar atılıb.
"İnsan və cəmiyyət" inteqrativ fəndir. Bu sahədə əldə
edilmiş təcrübə elmi-metodik meyarlarla təhlil
olunmalıdır. Ən başlıca fənlərin inteqrasiyasının
konseptual modeli işlənməlidir. Humanitar fənlərlə
təbii-elmi fənlərin inteqrasiya məsələsi də ancaq bu
kontekstdə həll oluna bilər (Əlizadə Ə.Ə. Yeni pedaqoji
təfəkkür: ideyalar, prinsiplər, problemlər. Bakı,
"Adiloğlu" nəşriyyatı, 2001).
Ölkəmizdə aparılan təhsil islahatları dövründə prioritet
fəaliyyət istiqamətlərindən biri inteqrativ təhsilin
formalaşdırılması sahəsində aparılan işlər olmuşdur. Bu
işləri də iki istiqamətdə qruplaşdırmaq mümkündür ki,
bütün hallarda ümumtəhsil, eləcə də digər pillələrdə
əldə olunmuş fənlərarası, fəndaxili əlaqələr sahəsində
nailiyyətlər öyrənilərək ümumiləşdirilmiş, yeni
təcrübənin yaradılmasında onlardan istifadə olunmuşdur.
Eyni zamanda inteqrasiya məfhumuna aid mülahizələr
nəzərə alınmış, yeni təhsil konsepsiyasının
yaradılmasında onlardan istifadə edilmişdir. Belə
qənaətə gəlinmişdir ki, "inteqrasiya müəyyən təhsil
sistemi çərçivəsində şagirdlərin təfəkküründə dünyanın
bütöv və bölünməz obrazını formalaşdırmaq, onları
inkişafa və özünüinkişafa istiqamətləndirmək məqsədi ilə
təlimin bütün məzmun komponentləri arasında struktur
əlaqələri qurmaqla onları sistemləşdirməkdir"
(Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üçün fənn
kurikulumları. Bakı, "Təhsil", 2008).
Məlum olduğu kimi, 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının qəbul olunması ilə müstəqillik yolunda
ilk addımlarını atan Azərbaycan bütün sahələrdə, o
cümlədən təhsil sahəsində ümumi siyasətin zəruri
prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Ulu öndər
Heydər Əliyev ölkənin təhsil sahəsində milli siyasətin
müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı öz töhfələrini verdi. O,
Azərbaycanın inkişaf etdirilməsi və müasir dünyadakı
mövqeyinin möhkəmləndirilməsi məqsədilə Təhsil İslahatı
komissiyasının iclasında çıxış edərək bildirdi ki, "indi
bizdə təhsil sistemində islahatların məqsədi ondan
ibarətdir ki, Azərbaycan dünya təhsili sisteminin
standartlarına uyğunlaşsın" (Azərbaycanın təhsil
siyasəti (1998-2004). Bakı, "Çaşıoğlu", 2005.).
Həmin dövrdə qəbul olunmuş İslahat Proqramında bu fikir
prioritet istiqamət kimi əsas götürülməklə
fəaliyyətlərin əsasına gətirildi. Artıq ilk dəfə olaraq
dövlətin islahatçılıq fəaliyyətinin didaktik əsasını
təşkil edən prinsiplər qəbul edildi.
"Demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə, inteqrasiya,
diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, humanitarlaşdırma
prinsiplərinə əsaslanmaqla yeni təhsil sisteminin
yaradılması" (Azərbaycan Respublikasının təhsil
sahəsində İslahat Proqramı. Bakı, 1999) mühüm
vəzifələrdən biri kimi İslahat Proqramına daxil edildi
və islahatların aparıldığı dövrdə praktik olaraq həmin
prinsiplərin reallaşdırılması istiqamətində işlər
görüldü. Bu ideya aparıcı bir xətt kimi davam
etdirilməklə 2009-cu ildə "Təhsil haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanununda bir daha təsbit olundu.
İslahat dövründə quruculuq işlərinin inteqrasiya
prinsipi əsasında aparılmasında başlıca istiqamətlərdən
biri məzmunun müasir müstəvidə formalaşdırılması
olmuşdur. Təhsilin məzmunu anlayışından danışarkən
həmişə onun bilik, bacarıq və vərdişlər sistemindən
ibarət olması və proqramlarda, dərsliklərdə əks edilməsi
göstərilir. Təbii ki, bu özlüyündə yaddaş məktəbinin
göstəricilərindən biri olmaqla zamanında əhəmiyyətli rol
oynasa da, informasiyaların sürətlə artdığı elmi-texniki
dövrün tələblərinə cavab vermir. Artıq müasir dövrdə
insanların həyati bacarıqlara nail olmaları, idraki
vərdişlər qazanmaları üçün təfəkkür məktəbini keçməli,
məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkür qabiliyyətlərinə
yiyələnmələri əsas tələb kimi meydana çıxır. Bu isə öz
növbəsində məktəb təhsilinin məzmununun inteqrasiya
müstəvisində qurulmasını zəruri tələb kimi qarşıya
qoyur. Ona görə də ümumi təhsilin yeni məzmununun
qurulması zamanı cəmiyyətin ehtiyac və tələbatları
nəzərə alınmaqla ölkə miqyasında ümumi təhsilin müxtəlif
səviyyələri üçün ümumi nəticələr hazırlandı. Bu
nəticələr hər təhsil səviyyəsinin sonu üçün
müəyyənləşdirilməklə daha çox insanın idraki, hissi və
fiziki inkişafına aid edildi. Milli səviyyədə qəbul
olunmuş bu nəticələri mahiyyət etibarı ilə
kompetensiyalar kimi də adlandırmaq mümkündür.
Milli səviyyədə qəbul olunmuş nəticələrin
reallaşdırılması üçün fənlər müəyyənləşdirildi. Bu
fənlərin inteqrativ xarakterdə olması, onların şagird
şəxsiyyətinin formalaşdırılmasına yönəldilməsi başlıca
cəhət idi.
Ümumiyyətlə, fənn təhsildə nəzərdə tutulmuş məqsədlərin
və nəticələrin həyata keçirilməsində mühüm əhəmiyyəti
olan məzmun elementidir. Onlar elm sahələrinə
əsaslansalar da, zəruri elmi anlayışlardan ibarət
müəyyən sistemi təqdim etsələr də, məzmun və struktur
elementlərinə görə fərqlidirlər. Fənlər pedaqoji,
psixoloji, fizioloji elementləri ilə daha çox öyrədici
xarakterə malik olduğundan praktik əhəmiyyət daşıyır.
Şagirdlərin müəyyən yaş səviyyəsində inkişafını başlıca
məqsəd kimi qarşıya qoyur. Ona görə fənlərə məzmun
sahəsində pedaqoji araşdırmaların nəticəsi kimi
yanaşılır. Onun həm adlandırılmasında, həm də məzmununun
müəyyənləşdirilməsində inteqrativliyin nəzərə alınması
vacib tələblərdən hesab edilir. Təhsil islahatlarının
aparıldığı dövrdə bu cəhət xüsusilə nəzərə alınmış,
məzmun islahatlarının aparılmasında inteqrativliyin
gözlənilməsinə önəm verilmişdir.
İnteqrativliyin nəzərə alınmasında iki cəhət əsas
götürülmüşdür. Birinci, fənlərin inteqrativ xarakterdə
olmasına diqqət yetirilmişdir. Fənlərin nəzəri və
praktik funksiyalarının artırılması üçün onların imkan
daxilində, daha çox elm sahələrinə aid anlayışları əhatə
etməsinə, sinkretik xarakterdə olmasına diqqət
yetirilmişdir. Əldə olunmuş təcrübələr də onu göstərir
ki, uyğun elm sahələrinin müəyyən müstəvidə
əlaqələndirilməsi, bütövləşdirilməsi və vahid formada
təqdim olunması təlim marağını yaradan başlıca
vasitələrdən hesab edilir. Uşaqlar müxtəlif elm
sahələrinin qovşağında, əlaqəli anlayışların sintezində
daha məhsuldar çalışmaqla təlim nailiyyətləri qazana
bilirlər.
Təhsil islahatının gedişi dövründə bu cəhət nəzərə
alınmaqla ümumtəhsil fənlərinin tərkibi ölkə səviyyəli
ümumi təlim nəticələri (standartlar) baxımından müzakirə
olunaraq yeniləşdirilmişdir. Hər fənnin ümumtəhsil
sistemindəki yeri və rolu əsaslandırılmış, ondan
gözlənilən nəticələr müəyyən olunmuşdur. Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1999-cu ildə qəbul
etdiyi "Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin dövlət
standartları" ilə müqayisədə 2010-cu ildə təsdiq etdiyi
"Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və
proqramları (kurikulumları)" sənədində fənlərin sayı
azaldılmışdır. Belə ki, "İnsan və cəmiyyət", "Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası", "İqtisadiyyatın
əsasları", "Təbiətşünaslıq" "Həyat bilgisi"nə,
"Rəsmxət", "Əmək hazırlığı" "Texnologiya"ya,
"Astronomiya" "Fizika"ya inteqrasiya olunmaqla fənlərin
sayı 26-dan 18-ə endirilmişdir. Bütün fənlərin praktik
istiqamətdə gücləndirilməsi, onların şəxsiyyətdə
dəyərləri formalaşdırılmasına yönəldilməsi prioritet
hesab edilmişdir. Ən başlıcası onların koqnitiv (idraki)
istiqamətdə funksiyalarının artmasına üstünlük
verilmişdir.
İnteqrativ fənlərin yaradılması məntiqi olaraq
inteqrativ proqram və dərsliklərin, eləcə də dərs
vəsaitlərinin yaradılması zərurətini doğurur. Təhsil
siyasətindən irəli gələn vəzifə kimi yeni fənlər üzrə
təhsil proqramlarının (kurikulumların) inteqrativ
xarakterə malik olması onların şəxsiyyətin formalaşması
baxımından konseptual xarakter daşıması, istiqamətverici
mənbəyə çevrilməsi mühüm şərt hesab edilir. Yeni təhsil
proqramlarında (kurikulumlarda) bu məsələyə xüsusi
olaraq diqqət yetirilmiş, şagirdlərin siniflər,
səviyyələr üzrə inkişafına qoyulan standart tələblər
hazırlanmışdır. Ölkə miqyasında ilk dəfə hazırlanan bu
standartlar özlərinin inteqrativ xarakterinə görə təlim
əhəmiyyəti daşıyır. Əvvəla, onlar hər mərhələdə
şagirdlərin inkişaf səviyyələrinə qoyulan dövlət tələbi
hesab edilməklə həm təlim, həm də inkişafın idarə
olunması baxımından maraq doğurur. Təhsildə maraqlı olan
hər kəsin fəaliyyətinin nizamlanmasına imkan yaradır.
İkinci isə fənlər arasında və fəndaxili inteqrasiyanın
nəzərə alınmasıdır. İnsanlar özlərini inkişaf etdirmək
üçün bu təhsil yanaşmasına həmişə istinad etmişlər. Ona
görə də ənənəvi və klassik pedaqogikada bu məsələyə yer
ayrılmış, fənlərarası əlaqə və fəndaxili əlaqələrin
əhəmiyyətindən bir prinsip, yaxud metod kimi
danışılmışdır. Fənlərin tədrisi metodikasında həmin
məsələ praktik əhəmiyyəti olan bir problem kimi özünə
yer tutmuş, ötən əsrin sonlarında ayrı-ayrı fənlərin
proqramlarına gətirilmiş, orada xüsusi qeydlərin
verilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Bu qeydlər
ümumi epizodik xarakter daşısa da, müəllimlərin marağına
səbəb olmuş, tədris fəaliyyətlərinin səmərəli
qurulmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Müasir dünyada
informasiyaların çoxalması əlaqələrin sıxlaşması,
ardıcıl və sistemli qurulması zərurətini yaratmışdır.
Xüsusilə təhsildə onun didaktik əsasda qurulması mühüm
pedaqoji problem kimi meydana çıxmışdır. Fənlərarası və
fəndaxili əlaqələrin inteqrasiya müstəvisinə
gətirilməsi, onun mühüm təhsil prinsiplərindən birinin
tərkib hissəsi kimi nəzərə alınmaqla tətbiq olunması
məqsədəmüvafiq hesab edilmişdir. Elə bu səbəbdən də
təhsilin bütün səviyyələri üzrə təlimin məzmunu, təşkili
və idarə olunması parametrlərində onun ciddi nəzərə
alınması barədə nəticələrə gəlinmişdir.
Araşdırmalar göstərir ki, fənlərarası və fəndaxili
münasibətlərin sadəcə əlaqə deyil, inteqrasiya xarakteri
daşıması bu münasibətlərin daha sıx və möhkəm olmasına,
onun bütöv bir prosesə çevrilməsinə şərait yaradır.
Müəllimlər pedaqoji prosesdə ondan daha səmərəli qaydada
istifadə etmək imkanı qazanırlar. Bundan əlavə,
fənlərarası və fəndaxili inteqrasiya interaktiv
öyrənməyə geniş yol açır. Şagirdlərin təbiət, cəmiyyət
və insanlar haqqında qarşılıqlı əlaqələr şəraitində
qurulmuş biliklərə yiyələnməsini stimullaşdırır.
"İnteqrativ öyrənmə şagirdlərin ətraf mühitin müəyyən
aspektlərini müxtəlif fənlərə aid biliklər vasitəsilə
geniş araşdırılmasıdır" (Kərimov F.Y., Əhmədova M.C.,
Varella G, Reyli Ə. İnteqrativ kurikulum: mahiyyəti və
nümunələr. Bakı, "Adiloğlu", 2006). Fənlərarası və
fəndaxili əlaqə bu imkanları genişləndirməklə şagird
fəaliyyətini məntiqi, tənqidi və yaradıcı məcrada
istiqamətləndirir, onun koqnitiv xarakter almasına təsir
göstərir.
Yeni konsepsiyaya uyğun yaradılmış təhsil proqramlarında
(kurikulumlarda) inteqrasiya əsas tələblərdən biri kimi
nəzərə alınmışdır. Orada bütün hissələrin arasında
inteqrativliyin gözlənilməsinə xüsusi diqqət
yetirilmişdir. Ona görə də hər bir fənn üzrə yeni təhsil
proqramlarının (kurikulumların) məzmun, strategiya və
qiymətləndirməyə aid hissələri arasında bağlılıq
yaradılmış, onları bütöv bir konseptual sənəd kimi
formalaşdırmaq mümkün olmuşdur.
Fənlər üzrə təhsil proqramlarında (kurikulumlarda)
inteqrasiya, fənnin təlimi məzmunun komponentlərindən
biri kimi hazırlanmışdır. Xüsusi cədvəllər formasında
verilən həmin materiallarda fənlər üzrə uyğun gələn
nəticələrin əlaqəliliyi ifadə edilmişdir. Nəticələrin
kodları göstərilməklə əlaqəlilik koordinasiya
olunmuşdur. Hər bir fənnə aid nəticələrin məntiqi
bağlılığı, ardıcıl inkişafa xidmət göstərməsi mühüm
tələb kimi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.
Təhsil proqramlarının (kurikulumların) məzmununda
fənlərarası və fəndaxili inteqrasiyanın nəzərə alınması,
təhsil standartlarının əlaqəliliyi baxımından onların
konkret olaraq göstərilməsi və təsdiq olunaraq
istifadəyə verilməsi, ilk növbədə, bu inteqrasiyanın
ciddiliyinə dəlalət edir və onun yerinə yetirilməsini
şərtləndirir. Hər hansı dərslik komplektinin
yazılmasında ona minimum tələb kimi dəyər verilir. Ona
görə də dərslikləri və dərs vəsaitlərini yazanlar,
birinci növbədə, təhsil proqramlarının (kurikulumların)
bu baxımdan xüsusiyyətlərini yaxından öyrənməli və
fəaliyyətlərinin əsasına gətirməlidirlər.
Yeni təhsil konsepsiyasında təlimin inteqrativ
məzmununun ardıcıl olaraq davam etdirilməsi, onun yeni
texnologiyalar zəminində mənimsənilməsini tələb edir.
Başqa sözlə, inteqrativ məzmun inteqrativ texnologiyanın
olması zərurətini meydana çıxarır. Sinkretik xarakterinə
görə dərs bunların içərisində ən əhəmiyyətlisi hesab
edilir. Akademik M.M.Mehdizadənin təbirincə demiş olsaq,
"...dərs pedaqoji prosesin hüceyrəsi deyil, onun
özəyidir, onun həlledici hissəsidir. Onda pedaqogikanın
xeyli hissəsi deyil, şagirdlərin təlim və tərbiyəsinin
məzmunundan, yollarından, prinsip və metodlarından bəhs
olunan əsas hissəsi cəmlənir" (Mehdizadə M.M. Ümumtəhsil
məktəblərində təlim və tərbiyə prosesinin
təkmilləşdirilməsi yolları. Bakı, "Maarif", 1982.). Bu
mənada dərs özü də təlimin ən inteqrativ formalarından
biri kimi dəyərləndirilir və orada müxtəlif parametrli
pedaqoji fəaliyyətlərin birləşdirildiyi aydın görünür.
Təbii ki, bu inteqrativlik, ilk növbədə, təlimin
inteqrativ məzmununun məntiqi davamıdır. Onun növbəti
addımda reallaşdırılmasıdır. İkinci isə müəllimin bir
dərs saatında fəaliyyətini istiqamətləndirən plandır. Bu
planda inteqrasiya elementinin olması, onun mövzu,
məqsəd, üsul və təchizatlar sisteminin daxil edilməsi
müasir pedaqoji tələblərdən hesab edilir. Belə ki,
müəllim özünün gündəlik dərs planında təlim məqsədinə
uyğun olaraq reallaşdırdığı strategiyalara inteqrasiya
məsələlərini daxil edir. Fəaliyyətinin inkişafyönümlü
olmasında ona mühüm amil kimi yanaşır. Müəllim həm də
planının ümumi müddəalarında dərsin gedişinə aid
apardığı qeydlərdə inteqrasiyadan necə istifadə etdiyini
nəzərə çatdırır. Təhsil proqramlarına daxil edilən dərs
planı nümunələrində inteqrasiya elementlərinin
seçilməsi, yerləşdirilməsi, bir texnologiya kimi ondan
istifadə olunması barədə tövsiyələr verir.
Bu tövsiyələr təlim prosesinin, onun təşkilat
formalarının bilavasitə inteqrativ əsasda qurulmasına
aid istiqamətverici bir resursdur. Ona bir nümunə kimi
yanaşmaq və ondan yaradıcı istifadə etmək hər bir
müəllimin vəzifəsidir. Bundan əlavə, təhsil
proqramlarında (kurikulumlarda) perspektiv (illik)
planlaşdırma nümunələrində də inteqrasiya xüsusi
komponent kimi nəzərdə tutulur.
Ötən ilin dekabrında Azərbaycan Prezidenti tərəfindən
təsdiq olunmuş "Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış"
inkişaf konsepsiyasında ölkəmizdə aparılan təhsil
islahatlarına, onun məzmununda gedən dəyişikliklərə
xüsusi qiymət verilir. Göstərilir ki, "Təhsilin məzmunca
yeniləşməsinə istiqamətlənmiş islahat tədbirləri
görülmüş, Azərbaycan təhsilinin Avropa təhsil məkanına
inteqrasiya istiqamətində əhəmiyyətli addımlar
atılmışdır".
İlk növbədə, burada ümumi təhsilin kulturoloji yanaşma
tərzi ilə formalaşmış şəxsiyyətyönümlü və nəticəyönümlü
məzmununun yaradılması bu addımlardan biri kimi diqqəti
cəlb edir. Eyni zamanda ümumtəhsildə dəyərləri ifadə
edən ümumi nəticələrin (kompetensiyaların), eləcə də
inteqrativ fənlərin yaranmasını, ümumiyyətlə, fənlərdə
inteqrativliyin güclənməsi əldə olunmuş
nailiyyətlərdəndir.
Hazırda aparılan islahatyönümlü işlərə və onların
sürətinə gələcəyin prizmasında daha yüksək tələblər
qoyulur. "Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış" inkişaf
konsepsiyasında qeyd olunur ki, Azərbaycan təhsilinin
dünya və Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası
güclənəcəkdir". Bu fikir ulu öndər Heydər Əliyevin 90-cı
illərin sonunda Azərbaycan təhsilinin dünya və Avropa
təhsilinə inteqrasiya olunması barədə söylədiyi
fikirlərin davamı kimi səslənməklə müasir dövrdə təhsil
sahəsində vəzifələrimizi müəyyənləşdirir.
Dünya və Avropa təhsilinə inteqrasiya olunma, hər şeydən
əvvəl, təhsilin bu sahələrində qlobal təhsil
tendensiyalarını davam və inkişaf etdirmək zərurətini
doğurur. Bu tendensiyalardan biri təhsildə
inteqrasiyadır. Təhsilin inteqrasiyası ilə bağlı
fəaliyyətləri qurmaq üçün artıq normativ-hüquqi baza
vardır. Azərbaycanda həyata keçirilən təhsil siyasətində
inteqrasiya mühüm prinsip kimi qəbul olunaraq təhsil
sahəsindəki fəaliyyətlərin əsasına gətirilmişdir.
Gələcəkdə ümumi təhsilin məzmununun inteqrasiyasında
nələr prioritet ola bilər?
Bu ritorik sualın ətrafında düşünərkən əldə olunmuş
təcrübələri və təhsildəki mövcud durumu nəzərə almaqla
bir daha "Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış" inkişaf
konsepsiyasının təhsil haqqında müddəalarına qayıtmaq
məntiqi cəhətdən məqsədəuyğun hesab edilir. Bu sənəddə
ümumtəhsillə bağlı qeyd olunur ki, "12 illik ümumi
təhsil sisteminə keçid təmin ediləcək. Şagirdlərin idrak
fəallığını, ümumi inkişafını ləngidən mövcud "yaddaş
məktəbi"ndən "təfəkkür və düşüncə məktəbi"nə keçidin
təmin olunması məqsədilə sistemli tədbirlər həyata
keçiriləcəkdir".
Göründüyü kimi, bu müddəadan Azərbaycanın gələcək
məktəbinin üfüqləri görünür. Həmin üfüqlərdə bərq vuran,
parıldayan "düşüncə məktəbi"nin zərrin işıqlarıdır ki,
ona çatmaq üçün ümumi təhsilin elmi-metodiki sferasını
dəyişmək, müvafiq yanaşmalardan, texnologiyalardan
istifadə etmək lazımdır. Dünya təhsilində "inteqrativ
təhsil" belə texnologiyalardan biri hesab edilir ki,
islahatın ilk illərindən başlayaraq ondan istifadə
olunur. Pedaqoji mənbələrdə göstərilir ki, "XX əsrin
70-ci illərindən başlayaraq təbiət elmləri sahəsində
yeni fənlərarası elmi istiqamət - sinergetika meydana
gəlir. Hansı ki, həmin sahə müxtəlif mürəkkəb
makrosistemlərin - fiziki, kimyəvi, bioloji, texniki,
iqtisadi, sosial və sair elmlərin özünütəşkilini, ümumi
qanunauyğunluqlarını, prinsiplərini ehtiva edir...
Fənlərarası biliklərin metodologiyasının spesifikası
başlıca olaraq inteqrativlik sintezləşdirmə tendensiyası
ilə bağlıdır" (Pedaqoqiçeskiye texnoloqii: Uçebnoe
posobiye dlya studentov pedaqoqiçeskiye
spesialnostey/Pod obşey red. V.S.Kukulina. - Seriya
"Pedaqoqiçeskiye obrazovaniya". - Moskva KKÇ "MarT";
Rostov N/D: İzdatelskiy sentr "Mar T", 2004.).
Araşdırmalardan belə nəticəyə gəlinir ki,
"...sinergetikanın nailiyyətləri humanitar və dəqiq
elmlərin ənənələrinin, metodlarının və yanaşmalarının
köməyi ilə təhsilin modernləşdirilməsi üçün geniş
imkanlar açır" (Pedaqoqiçeskiye texnoloqii: Uçebnoye
posobiye dlya studentov pedaqoqiçeskiye spesialnostey/
Pod obşey red. V.S.Kukulina. - Seriya "Pedaqaqiçeskiye
obrazovaniya". - Moskva KKÇ "MarT"; Rostov N/D:
İzdatelskiy sentr "MarT", 2004).
Bu modernləşmə prosesində humanitar və dəqiq elmlərin
qovşağı yaranır. Həmin qovşaqda inteqrativ standartlar
hazırlamaq, inteqrativ dərslər keçmək və inteqrativ
düşüncə tərzi formalaşdırmaq istiqamətində fəaliyyətlər
birləşir.
Məlum olduğu kimi, ümumi orta təhsil icbaridir. "Təhsil
haqqında" Qanunda onun məqsədi belə göstərilmişdir:
"Ümumi orta təhsilin məqsədi təhsil alanların şifahi
nitq və yazı mədəniyyətinin, ünsiyyət bacarığının, idrak
fəallığının və məntiqi təfəkkürünün inkişafını, təhsil
proqramına daxil olan fənlər üzrə və eləcə də dünya
sivilizasiyasının inkişafı haqqında müvafiq bilik və
təsəvvürlərinin formalaşdırılmasını, müasir
informasiya-kommunikasiya vasitələrindən istifadə etmək
qabiliyyətini, hadisələri qiymətləndirmək və öz gələcək
fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirmək bacarığını
təmin etməkdən ibarətdir" ("Təhsil haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu. Kurikulum jurnalı, 2009,
№
4.).
Göründüyü kimi, ümumi təhsilin bu səviyyəsində
şagirdlərin inkişafı ilə bağlı müəyyən olunmuş məqsədlər
daha çox həyati xarakterdə olub praktik əhəmiyyət
daşıyır. Onları reallaşdırmaq üçün şagirdlərə ən zəruri
biliklər əsasında daha çox praktik faydası olan
bacarıqlar, qabiliyyətlər aşılamaq lazımdır. Bu təhsil
səviyyəsi üçün Milli Kurikulumda müəyyən olunmuş ümumi
nəticələr də bilavasitə idraki, hissi və psixomotor
bacarıqlardan ibarət dəyərlərin formalaşmasına
yönəldilmişdir. O səviyyəyə aid fənlər də məhz həmin
tələblər əsasında bir daha nəzərdən keçirilməli və
müvafiq fənlərin birləşməsindən ibarət inteqrativ fənlər
yaradılmalıdır. Bu baxımdan "Kimya", "Fizika",
"Biologiya" fənlərinin inteqrasiya olunaraq bir fənn
kimi tədris planına daxil edilməsi məntiqə uyğun hesab
edilir. Eyni zamanda şagirdlərin artıq təlim yükündən
azad olması, onlarda inteqrativ təfəkkürün formalaşması
baxımından faydalı bilinir.
Ümumi orta təhsil səviyyəsində şagirdlərdə ictimai
şüurun formalaşdırılması onlarda müəyyən təsəvvürlərin
yaradılması heç də ictimai elmlərin diferensiasiya
olunaraq geniş planda tədrisini tələb etmir. Əksinə,
ictimai fənlərin bir müstəvidə inteqrasiya olunması
şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılması baxımından
əhəmiyyətli sayılır.
Məlum olduğu kimi, "Azərbaycan dili" və "Ədəbiyyat"
fənlərinin təlimi sahəsində ölkəmizdə böyük ənənə
yaranmış və geniş təcrübə toplanmışdır. Son dövrlərdə bu
fənlər üzrə yeni təhsil proqramları (kurikulumları)
hazırlanarkən bu baxımdan həm Azərbaycanda, həm də
dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində mövcud vəziyyət
öyrənilərək təhlil olunmuş, yeni fənn standartlarının
yaradılmasında onlara istinad edilmişdir. Azərbaycan
dilinin müxtəlif üslublu mətnlər üzərində öyrədilməsi
texnologiyası praktik əhəmiyyəti olan təcrübə kimi
genişləndirilmiş, onun icbari təhsil səviyyəsində
ədəbiyyatla birləşdirilərək inteqrasiya olunması
imkanları reallaşdırılmışdır. Əslində bu reallıq hər iki
fənnin məqsəd və vəzifələrinə uyğun olaraq hazırlanmış
sinif standartlarındakı oxşarlıqdan irəli gəlmişdir.
Eyni zamanda hər iki fənnin nitq mədəniyyəti
formalaşdırmaq istiqamətində müəyyənləşdirilmiş
vəzifələrinin məntiqi davamı kimi meydana çıxmışdır. Ona
görə də bu fənlərin icbari təhsil səviyyələrində bir
adda inteqrasiya olunması gələcəkdə həyata keçirilən
islahatyönümlü tədbirlərdən biri ola bilər.
Ümumtəhsildə inteqrasiyanın aparılması bu sahədə ciddi
elmi, pedaqoji, metodik araşdırmaların təşkilini istisna
etmir. İnteqrasiya sahəsində praktik fəaliyyətimizin
nəzəri-pedaqoji əsaslarının öyrənilməsi, bütövlükdə
islahatçılıq fəaliyyətimizin əsasına gətirilməsi bu
günümüzün təxirəsalınmaz vəzifələrindən biri kimi öz
həllini gözləyir.
Aydın ƏHMƏDOV,
Təhsil Nazirliyinin şöbə müdiri,
"Kurikulum islahatının davam etdirilməsi və kurikulumun
tətbiqinə dəstək"
alt-komponentinin koordinatoru, əməkdar müəllim
Ənvər ABBASOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktor müavini,
Kurikulum Mərkəzinin direktoru, əməkdar müəllim |
