Hikmətamiz və tərbiyəvi mətnlərin şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşmasında rolu
Artıq on ildən çoxdur ki, ölkəmizin ümumtəhsil məktəblərində kurikulum tətbiq olunur. Dərslər bu sistemin tələblərinə uyğun şəkildə, yəni verilmiş standartlar əsasında qurulur. Bununla əlaqədar dərsliklərə köklü dəyişikliklər edilib. Azərbaycan dilinin tədrisində isə bu hal özünü xüsusilə göstərməkdədir. Belə ki, ənənəvi dərs sisteminə aid dərsliklər geniş şəkildə verilmiş dil qaydalarından və ona aid çalışma həllindən ibarət olduğu halda, yeni dərsliklər çox yığcam və konkret şəkildə verilmiş dil qaydalarından və irihəcmli müxtəlif məzmunlu və formalı mətnlərdən ibarətdir.
Azərbaycan dilinin qrammatikası haqqında bu qədər qısa məlumatların verilməsi, mətnlərin geniş yer tutması, xüsusilə əcnəbi mətnlərə üstünlük verilməsi bəzi müəllimlərin narazılığına səbəb olmuşdur. Çox təəssüf ki, bu narazılıqlar bu gün də davam etməkdədir. Halbuki, günü-gündən inkişaf edən, çiçəklənən Azərbaycanımıza sərbəst düşünən, hadisələrə düzgün qiymət verməyi bacaran, bilik və bacarıqlara sərbəst yiyələnə bilən, milli-mənəvi dəyərlərimizə sahib çıxan, eyni zamanda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinə inteqrasiya etməyi bacaran gənclər gərəkdir. Bu gəncləri yetişdirmək biz müəllimlərin öhdəsinə düşür. Kurikulumun əsas xüsusiyyətlərindən olan şəxsiyyətyönümlülük və inteqrativlik prinsipi də məhz mətnlər üzrə iş prosesi zamanı öz təsdiqini tapır və həm də bu zaman şagirdlərdə həm şifahi, həm də yazılı nitq bacarığı da formalaşır.
Mətnlər üzrə işləyərkən şagirdlər əks olunan vaqeələrlə tanışlıq zamanı müxtəlif hisslər keçirir, hadisələri həyatda rastlaşdıqları olaylarla qarşılaşdırır və münasibət bildirirlər. Məsələn, yeddinci sinfin dərsliyində verilmiş “Polyana” mətnində yetim Polyananın yeganə ümid yeri xalası olduğu halda, daş qəlbli xala nəinki onun qayğısına qalır, heç ilk qarşılaşma zamanı Polyana ilə görüşmür də... Balaca qızcığaz isə ən kədərli anlarında belə gülməyi bacarır. Xidmətçi Nensi ondan bunun səbəbini soruşduqda: “Atam bunu mənə öyrədib. Bir dəfə xeyriyyə cəmiyyəti ailələrə hədiyyə paylayırdı, mən çox istəyirdim ki, mənə gəlincik düşsün. Ancaq içi dava-dərmanla dolu qutu düşdü. O zaman mən çox ağladım, amma atam mənə ağlamaq yox, sevinmək lazım olduğunu söylədi. Çünki bizə dava-dərman lazım deyil, bunun üçün də sevinməliyik dedi. Ondan sonra mən ən kədərli anımda belə sevinməyi öyrəndim”.
Bu mətni oxuduqca şagirdlərdə Polli xalaya qarşı nifrət, balaca Polyanaya qarşı isə məhəbbət, mərhəmət hissinin yarandığını görürdüm. Hətta şagirdlər ətraflarında belə insanların olduğunu və onların cəmiyyət tərəfindən yaxşı qarşılanmadıqlarını da söyləyirdilər. Həm də bu mətn həyatın ağır sınaqlarına sinə gərmək, əyilməmək, ağlamaq lazım gəldikdə belə gülməyi bacarmağı öyrədir.
Yaxud da onuncu sinfin dərsliyində verilmiş “Hər şey su ilə başlandı” mətnində Helen Adams Keller, onun tükürpədici həyat fəaliyyəti haqqında tanışlıq şagirdlərdə özünəinam hissini yaradır və insanın nələrə qadir olduğu fikrini bir daha təsdiqləmiş olur.
Uşaq yaşlarında olarkən keçirdiyi xəstəlikdən görmə, eşitmə və danışıq qabiliyyətini itirən Helenin valideynlərinə həkimlər əqli cəhətdən xəstə olduğu üçün onu həmişəlik ruhi xəstəxanada yerləşdirməyi məsləhət görürlər. Lakin bununla razılaşmayan valideynlər övladlarının sadəcə fiziki qüsurlu olduğuna, əqli imkanlarının yerində olduğuna inanıb onunla ciddi məşğul olurlar. Helenin inadkarlığı, çalışqanlığı və özünə inamı sonradan onun alman, fransız, ingilis, yunan, rus dillərini öyrənməsinə, 24 yaşında ikən Nyu -Yorkun “REDKLİF” kollecində pedaqogika fakültəsində təhsil almasına səbəb olur. O, tarixə lal, kar və kor kimi ali təhsil alan ilk adam olaraq düşür.
Beşinci sinif dərsliyindəki “Dünyanın ən sürətli adamı”, on birinci sinifdə verilmiş “Məqsədim ayağa durmaq idi” mətnləri də bu qəbildəndir.
Altıncı sinifdə verilmiş “İdman ayaqqabısı” mətni isə fiziki qüsurlulara digər insanların münasibəti baxımından çox maraqlıdır. Ayağının birini itirmiş məktəbliyə dükan sahibi idman ayaqqabısını satarkən elə bir vəziyyət yaradır ki, həmin ayaqqabı alıcı üçün pulsuz qiymətə düşür. Və ən maraqlısı isə hər iki tərəfin bundan razı qalması olur. “Bu cür hadisələr bizim cəmiyyətimizdə də varmı?”, “Belə satıcılarla rastlaşırıqmı?” tipli suallar şagirdləri düşündürür.
Özünə inam, sədaqət, dostluq, tarixi abidələr, onların qorunması və digər məsələlərdən bəhs edən hikmətamiz və tərbiyəvi mətnlər şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Dil qaydalarının azlığı məsələsində isə şagirdlər yeni bilikləri tədqiqat, araşdırma nəticəsində öyrəndikdə daha yaddaqalan və onlar üçün daha maraqlı olur.
Dil qaydaları haqqında çoxlu sayda vəsaitlərin olması, eyni zamanda internet səhifələrindən istənilən məlumatın axtarılıb tapılması, şagirdlərin tədqiqat işini xeyli asanlaşdırır. Təbii ki, sinifdə tənbəl şagirdlərə də rast gəlinir ki, onlarla işi də qeyri-standart dərs formasına uyğun qurmaq olar.
Vüsalə Əli qızı,
Göygöl şəhər Texniki, təbiət fənləri təmayüllü liseyin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi