|
Yusif ASLANOV,
Sumqayıt Dövlət Universitetinin
Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi metodikası
kafedrasının müdiri, dosent
Ölkəmizin və eləcə də qloballaşan
dünyanın sosial-iqtisadi istiqamətlərində davamlı və
dinamik inkişafa uyğun yeni təhsil sisteminin qurulması,
təhsilin müasir tələblər səviyyəsində təkmilləşdirilməsi
prioritet məsələlərdən biridir. Tədqiqatçıların
fikrincə, "Təhsil əsri", "İntellekt əsri" adlanan XXI
yüzillikdə proqramlaşdırmanın və kompüterləşdirmənin
nəzəri və praktik cəhətdən təlim prosesinə tətbiqi
imkanlarını müəyyənləşdirmək, dərsin hər mərhələsində
irəliləyişləri diaqnostlaşdırmaq, bu vasitələrin
mövzunun dərindən və maraqla öyrənilməsinə göstərdiyi
təsiri aşkara çıxarmaq da təlim keyfiyyətinin
yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Buna görə də müasir
dövrdə informasiya-kommunikasiya texnologiyaları
öyrənənin fəallığı və tədqiqatçı qabiliyyətinin inkişaf
etdirilməsində imkan və bacarıqların aşkara
çıxarılmasına, kreativ keyfiyyətləri aşkara çıxarmaqla
neft kapitalını intellekt kapitalına çevirməyə
yönəldilib.
Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün dərsdə elə bir
şərait yaradılmalıdır ki, İKT nəzəri və praktik
biliklərə yiyələnməkdə öyrədici mühit yaratmağa,
psixoloji gərginliyin aradan götürülməsinə,
estetik-emosional vəziyyətin, xoş ovqatın yaranmasına
müsbət təsir göstərsin. Müəllim dərsin əvvəlindən sonuna
qədər yalnız dərslikdəki materialları fasilə vermədən
göstərməklə, fraqmentləri nümayiş etdirməklə təlimdə
müvəffəqiyyət qazana bilməz. Nəzərdə saxlamaq lazımdır
ki, şagirdlərə - tələbələrə mövzu ilə bağlı veriləcək
tədqiqat sualları, problem mövzu elektron lövhədə
canlandırılsın və onlar düşündüklərini əsaslandırmağı
bacarsın, tədqiqat işi aparılsın, cavablar müzakirə
olunsun, nəticə çıxarılsın və yaradıcı tətbiqetmə
mərhələsində görülən işlər yerinə yetirilsin.
Təhsil Strategiyasının əsas istiqamətlərində də mühüm
yer tutan bu məsələləri uğurla davam etdirmək, bir
sözlə, təhsili beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırmaq və
bunun əsasında gələcəyin pedaqoji fəaliyyət proqramını
müəyyənləşdirmək yeni baxış, yeni pedaqoji təfəkkür
tələb edir.
Mövcud təhsil sistemi kurikulumun mahiyyəti və
məzmunundan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsini
ədəbiyyat təlimində də fəaliyyət proqramına çevirməyin
imkanlarını araşdırır, yeni ideyaların, innovasiyaların
təhsilə gətirilməsi və tətbiqini aktuallaşdırır. Bu gün
Azərbaycan dili təlimində dinləyib-anlama, oxu, yazı və
dil qaydaları, ədəbiyyat dərslərində isə ədəbiyyat və
həyat həqiqətləri, şifahi və yazılı nitq standartları
istiqamətlərində aparılan işlər təhsillə bağlı bütün
fəaliyyətlərin səmərəli təşkilinə, məqsədyönlü və
ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan yaradır.
Müasir dövrdə təhsil müəssisələrində avtoritar
metodikanın yerini - əməkdaşlıq, dialoji təlim
metodikası tutur. Müasir yanaşmalara görə, dərsdə
müəllimin rolu dəyişir, onun bilikləri hazır şəkildə
vermək funksiyası özünü doğrultmur. O,
fasilitator-bələdçi, yol göstərən, öyrənməyi öyrədən
mövqeyində çıxış edir, şagird-tələbə isə əməkdaşlıq
edir, tədqiqat aparır, fikirlərini əsaslandırır.
Dərsin mərhələlərinin köklü formada dəyişməsi
metodikanın təkmilləşdirilməsi problemlərini pedaqoji
fikrin müasir yeniliklərinə uyğun aparmağı, qabaqcıl
təcrübənin nəticələri ilə əlaqələndirməyi tələb edir.
Müasir dövrdə həm də təhsildə aparılan köklü islahatlar,
metodik fikirdə yaranan yeniliklər, pedaqoji
texnologiyalar, innovasiyalar müəllimi fərqli metod və
üsullarla işləməyə yönəldir. Buna görə də təhsilimizin
milli-mənəvi və ümumbəşəri ənənələr üzərində qurulması
və yeni yanaşma mövqeləri ilə əlaqələndirilərək
ədəbiyyatın öyrədilməsi, dərslərin təşkili, metod, üsul
və vasitələrin tətbiqi, ümumiyyətlə, təhsil prosesləri
ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli icrası əsas
məqsəd kimi seçilməli və həllini tapmalıdır.
Ümummilli lider Heydər Əliyev milli təhsilin bu məzmunda
yeniləşdirilməsini diqqət mərkəzində saxlamış və dəyərli
tövsiyələrini vermişdir: "Təhsilin özündə aparılan
islahatlar çox vacibdir... Mənim sizə tövsiyəm ondan
ibarət olar ki, islahatları düşünülmüş qaydada
aparasınız, formalizmə, konyunkturaya yol verməyəsiniz,
Azərbaycanın milli ənənələrinin üzərindən keçməyəsiniz.
Bunlar, həqiqətən, həm Azərbaycan təhsilini dünyanın
inkişaf etmiş ölkələrinin təhsili səviyyəsinə ardıcıl
surətdə çatdırsın, həm də burada səhvlər buraxılmasın,
mövcud yaxşı işlər pozulmasın".
Ümumi orta, tam orta təhsil səviyyələrində apardığımız
müşahidələr göstərir ki, müəllimlər arasında ənənəvi
üsulla dərs keçənlərin sayı az deyil. Ənənəvi üsulla
işləyən müəllimlər şagirdlərə mümkün qədər çox bilik
verməyə çalışırlar. Nəticədə də şagirdlər onlara
həyatda lazım olmayan anlayışlarla, fakt və hadisələrlə
yüklənirlər. Ancaq kurikulumlara uyğun dərslərin
təşkilinə üstünlük verən qabaqcıl müəllimlərin iş
təcrübəsində həyat üçün, şəxsiyyət üçün lazım olan
bilik və idraki, sosial və praktik bacarıqların
formalaşdırılmasına, məzmunun nəticələr formasında
öyrədilməsinə daha çox diqqət yetirilir.
Bədii əsərlərin məzmun və təhlili ayrı-ayrı siniflər
üzrə nəzərdə tutulan təlim nəticələri və məzmun
standartları, əsas və alt-standartlara uyğun aparılır.
Əgər ənənəvi dərslərdə əvvəlcə dərsin məqsədi yazılıb
və fəaliyyətin istiqaməti bunun həllinə yönəldilirdisə,
indi isə dərsin məqsədi əvəzinə dərsdə gözlənilən təlim
nəticələri verilir ki, bu da alt-standartlar əsasında
formalaşır.
Daha ciddi problemlərdən biri də ali məktəblərdə
müəllimlik ixtisasına müəllim peşəsini sevməyən,
ədəbiyyata və həmçinin başqa fənlərə marağı aşağı
səviyyədə olan tələbələrin qəbul olunmasıdır. Bu
tələbələr bəzən yaxşı oxuyan, ünsiyyət qurmağı və
davranış mədəniyyəti ilə fərqlənən tələbələri də
asanlıqla öz təsiri altına salmağı bacarırlar.
Fikrimizcə, şəxsiyyət-vətəndaşa məxsus xüsusiyyətləri
özündə ehtiva etməyən, dünyagörüşü geniş olmayan, milli
kimliyi və yenilməzliyini, soykökünü dərk etməyən, söz
xiridarı olmayan, sözə dəyər verməyi bacarmayan, zövq və
duyum qabiliyyəti formalaşmayan, insanlara ürəyinin
hərarətini vermək istəməyən tələbə filologiya
fakültəsində təhsil ala bilməz, ədəbiyyat müəllimi
olmağa mənəvi haqqı çatmaz.
Ali məktəblərdə daha çox mübahisə doğuran məsələlərdən
biri də testlərin tərtibi, tələbələrin öyrənmə
səviyyələrinin qiymətləndirilməsində onlardan
istifadənin təlimə verdiyi müsbət nəticələrin
olub-olmaması ilə bağlıdır. Testlər şəxsiyyətin
inkişafının və formalaşmasının müxtəlif tərəflərini
diaqnostlaşdırmaq üçün istifadə olunan ən səmərəli sınaq
növlərindən biridir. Müşahidələr göstərir ki, testlə
imtahan aparılması şəffaflığın yaradılmasında,
cavabların obyektiv qiymətləndirilməsində ən düzgün
yanaşma mövqeyi olsa da, ancaq test tələbələri
əzbərçiliyə alışdırır, dərslik və dərs vəsaitlərinin
oxunmasına, proqram materiallarının dərindən
öyrənilməsinə imkan yaratmır, mütaliəyə marağı azaldır.
Müşahidələr də göstərir ki, semestr müddətində
bəzən
zəif oxuyan, mühazirə və seminarlarda fəallıq
göstərməyən tələbə
də
imtahan zamanı testlərə düzgün cavab verib yüksək qiymət
almağı bacarır. Əzbərçiliyin qarşısını almaq üçün
testlər mürəkkəbləşdirilməli, ya da testlər əvvəlcədən
tələbələrə verilməməlidir. Proqram materiallarını tam
əhatə edən suallar hazırlamaq, tələbələrə paylamaq,
ancaq imtahanı testlə aparmaq təlimin keyfiyyətini
yüksəldə bilər. İkinci bir yol tam obyektiv mövqe
gözlənilməklə imtahanın yazılı formada aparılması
təcrübəsidir.
Müasir dövrün əsas xüsusiyyəti olan dinamizm təhsil,
təlim-tərbiyə işini təkmilləşdirməyə və modernləşdirməyə
daha çox diqqət yetirməyi tələb edir. Bu sahədə dönüş
yaratmaq, tələbələri təlim prosesinin bərabərhüquqlu
iştirakçısına, müstəqil tədqiqatçısına çevirmək,
mühazirə və seminar məşğələlərini diskussiya və
qarşılıqlı əməkdaşlığa əsaslanan dialoq üzərində qurmaq
müəllimin bilik səviyyəsi, pedaqoji ustalığı, yeni
texnologiyalarla işləməyi bacarması, yaradıcı fəaliyyəti
ilə ölçülür. Ali məktəblərdə dərs deyən
professor-müəllim heyətinin müəyyən hissəsində bu
keyfiyyətlər və müasir yanaşma metod, üsul və
vasitələrindən istifadə etmək bacarığı aşağı
səviyyədədir, yaxud mühazirə və seminar məşğələləri daha
çox müəllimin hazır bilik verməsi, informasiya ötürücüsü
mövqeyində çıxış etməsi üzərində qurulur.
Müşahidələr və aparılan sorğuların nəticələri göstərir
ki, müəllimlərin mühazirə və seninar məşğələlərini
aparmasına münasibəti dəyişməli, dəqiq desək,
mühazirədə ancaq öyrədənin fəallığı, mühazirə oxuması və
öyrənənin dinlədiklərini yazması, seminar
məşğələlərində isə dərs soruşulması, müəllimin daha çox
danışması bütün tələbələri fəallaşdırmır, təlimə maraq
oyatmır.
Müasir pedaqoji tədqiqatlarda diskussiya aparmağa,
fərqli fikirlərin ortaya çıxmasına imkan yaradan yeni
texnologiyalardan istifadə etmək və nəticələrə görə
qiymətləndirmə aparmaq əsas hədəf kimi seçilir,
araşdırmalar aparılır. Hər bir dərsdə problem
qoyulması, elmi istiqamətlərin seçilməsi, təlim
nəticələrini təsdiq edən faktların əsaslandırılması
müəllimin diqqət mərkəzindən kənarda qala bilməz. İş
prosesində müxtəlif fikirləri ortaya çıxaran suallardan
istifadəni, fəal/interaktiv təlimin və inteqrativliyin
xüsusiyyətlərini nəzərə almaq, dialoq və əməkdaşlıq
mövqeyini gözləməklə dərsləri təşkil etmək təlimin
səmərəli vasitələri kimi seçilə bilər.
Bu məsələləri yerinə yetirməkdə, ölkəmizdə aparılan
kurikulum islahatları sahəsində mövcud olan nöqsanları
aradan qaldırmaqda ən başlıca amillərdən biri kadrların
hazırlanması və ali məktəblərdə oxunan mühazirələrin
keyfiyyəti, seminar məşğələlərinin yüksək səviyyədə
təşkili ilə bağlıdır.
Düşünürük ki, ədəbiyyat müəllimi hazırlığı və tədris
prosesinin təkmilləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb
edən araşdırdığımız problemlər professor-müəllim
heyətinin nüfuzunun yüksəldilməsinə, kadr hazırlığı
səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına, təlimə marağın
gücləndirilməsinə, qarşılıqlı əməkdaşlıq və dialoji
təlim metodikasının hazırlanmasına, ölkəmizdə
kurikulumun əsaslarının nəzəriyyə və təcrübəsinin
dərindən öyrənilməsinə müsbət təsir göstərəcəkdir. Bu
həm də ədəbiyyat dərslərində bədii əsərin oxunmasına,
müxtəlif zövqlərin formalaşmasına, bədii yaddaşın
inkişafına, mətn üzərində işin səmərəli təşkilinə də
geniş imkan yaradacaqdır. |
