Bu gün müasir təhsilin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri gəncləri sosial-mədəni və mənəvi müxtəlifliklə dolu həyata hazırlamaqdır. Tədris prosesində yalnız kompleks yanaşma bu vəzifənin həyata keçirilməsinə kömək edə bilər ki, bu da tələbələrin mövcud biliklərinin genişləndirilməsini təmin edir. Bununla da onların idrak fəaliyyətini və təhsil prosesinin subyekti kimi inkişafını stimullaşdırır .
Müasir cəmiyyət məktəblər qarşısında təhsilin humanistləşdirilməsi tələbini qoyur. Təhsilin məzmununun müasirləşdirilməsi, tədris metod və vasitələrinin yenilənməsi yeni pedaqoji axtarışların əsasını təşkil edir. Bu gün təhsil sistemi dünyanın mənzərəsinə vahid baxışa malik, bu mənzərəni təmsil edən hadisələr və proseslər arasında əlaqələrin dərinliyini dərk edən yüksək təhsilli, intellektual inkişaf etmiş şəxsiyyətin formalaşmasına yönəlib.
Obyektlərin müstəqilliyi və onların bir-biri ilə zəif əlaqəsi məktəblilərdə dünyanın vahid mənzərəsinin formalaşmasında ciddi çətinliklər yaradır. Tədris fənləri konkret elmlərin əsasında qurulduğundan və onların hamısı bir-biri ilə bu və ya digər dərəcədə bağlı olduğundan, fənlərarası əlaqələrin qurulmasına ehtiyac var.
Müasir təhsil şəxsiyyətyönümlü , müəllim-şagird əməkdaşlığı nəticəsində meydana çıxan tədrisin yaradılmasına yönəlib. Müasir dərs işin reproduktiv formalarına deyil, yaradıcı, inkişafetdirici vəzifəsinə yönəldilməlidir. Fənlərarası inteqrasiya müasir dərsin tələblərinə cavab verən innovativ pedaqoji texnologiyalardan biridir.
İnteqrasiya olunmuş dərs şagirdə hadisənin mənzərəsini daha dolğun görməyə imkan verir. Bu halda həm əlaqəli obyektlər, həm də müxtəlif dövrləri təmsil edən hadisələr inteqrasiya olunur. Eyni müvəffəqiyyətlə fizikanı kimya ilə, tarixi riyaziyyatla, rus dilini isə informatika ilə birləşdirmək mümkündür.
Fənlərarası əlaqələr, digər fənlərdən biliklərin istifadəsini tələb edən müəyyən bir fraqment şəklində dərsə daxil edilə bilər.
Fənlərarası əlaqələr problemi dərin tarixi köklərə malikdir. İntibah dövründə ən mütərəqqi müəllimlər tədrisdə aktual sxolastikaya qarşı çıxış edərək, təbiət hadisələrinin qarşılıqlı əlaqələri haqqında təsəvvürlərin formalaşdırılmasının fundamental əhəmiyyətini vurğulayırdılar. Öyrənmə qanunlarını bir sistemə gətirməyə çalışan ilk sistemləşdiricilərdən biri Y.A.Komenski olmuşdur. Y.A.Komenski yazırdı: “Qarşılıqlı əlaqədə olan hər şeyi əlaqəli şəkildə öyrətmək lazımdır”.
Bu gün uşağa bilik vermək kifayət deyil, biz uşağa hər şeyi bir bütövdə birləşdirməyi, yeni biliklər tapmağı və yeni məhsul istehsal etməyi öyrətməliyik. Bu işdə fənlərin inteqrasiyası köməyə gəlir.
İnteqrasiya edilmiş təlimdə müxtəlif fənlərarası əlaqələr nəzərə alındığından, bu yanaşmanın müxtəlif tədris metodlarını özündə birləşdirdiyini vurğulamaq lazımdır: mühazirə və müsahibə, şagirdlərin müstəqil işlərinin izahı və idarə olunması, müşahidə və təcrübə, müqayisə, təhlil və sintez.
İnteqrasiya edilmiş təlim:
* tələbələrin elmi təfəkkürünün inkişafına kömək edir;
* ətraf aləmdə obyektiv əlaqələri əks etdirən akademik fənlərə kompleks yanaşma, təbiət elmləri nöqteyi-nəzərindən konkret problemə vahid baxış formalaşdırır;
* tələbələrin biliyinin keyfiyyətini artırır;
* şagirdlərin fənlərə marağını artırır və inkişaf etdirir;
* tələbələrin dünyagörüşünü genişləndirir, tələbələrin yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafına , proqram materialının daha dərindən dərk edilməsinə və mənimsənilməsinə kömək edir;
* məktəbliləri elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə tanış edir.
Biologiya kursu elə qurulmuşdur ki, müəllim elə ilk dərslərdən başlayaraq təbiət hadisələrini izah etmək üçün riyazi, fiziki, kimyəvi, coğrafi anlayış və qanunları tətbiq edir. Biologiya bir çox məktəb fənləri ilə inteqrasiya olunmuş elmi bir fəndir. Gəlin inteqrasiyanın istiqamətlərini nəzərdən keçirək.
Biologiya ilə kimyanın kəsişməsi hər kəs üçün aydındır və bu fənlərarası əlaqə müəllimlər tərəfindən həmişə istifadə olunur. Məsələn, “Təbiətdə və orqanizmdə su”, “Lipidlərin və karbohidratların xassələri və onların bioloji rolu”, “Zülalların biosintezi”, “Zülalların quruluşu, xassələri və funksiyaları” mövzularını öyrənərkən kimya fənninə inteqrasiya etmək vacib şərtlərdəndir.
Çox vaxt biologiya və fizika arasında da inteqrativ əlaqə yaratmaq lazım gəlir. Nəticədə biologiya müəllimi fiziki prosesləri və hadisələri özü izah etməli olur. Bu, müəyyən çətinliklər yaradır, lakin tamamilə aydındır ki, bioloji proseslərin fiziki əsasları elmi dünyagörüşünün formalaşmasında vacib amildir. Fiziki proseslərlə bioloji sistemlərin həyat fəaliyyəti arasındaki analogiyanı öyrənərkən, uşaq təhlil etmək, müqayisə etmək və ümumiləşdirmək qabiliyyətini inkişaf etdirir və bununla da bilik sərhədlərini genişləndirir.
Biologiya və coğrafiya arasında əlaqə. Bioloji sistemlərin spesifik səviyyələrini öyrənərkən bioloji hadisələri izah etmək üçün fiziki və kimyəvi yanaşmalar coğrafi yanaşma ilə tamamlanır. “Biosfer” bölməsi həm biologiya kursunda, həm də coğrafiya kursunda mövcuddur. Biologiya müəlliminin coğrafiya dərslərində əldə etdiyi biliklərə əsaslanaraq geobotanika, bitki coğrafiyası və zoocoğrafiya ilə əlaqəli mövzuları daha ətraflı izah etmək imkanı var. Bu yanaşma ilə uşaqlarda parçalanmış bilik təəssüratı yaranmır, bütövlükdə təbiət mənzərəsi formalaşır, ekoloji təfəkkürün əsasları qoyulur.
Biologiya, riyaziyyat və informatika arasında əlaqə. Biologiyada müəyyən tədqiqatlar apararkən riyazi əməllərdən geniş istifadə edilir. İstənilən tədqiqat nəticələrin statistik işlənməsini tələb edir: sıralama, qrafik və diaqramların çəkilməsi, orta statistikanın, faizin, korrelyasiya əmsallarının hesablanması zamanı riyazi biliklərə inteqrasiya vacib şərtdir.
Genetik qanunları öyrənərkən, genetika, biokimya və populyasiya genetikası problemlərini həll edərkən riyazi əməllər həm nəzəri materialı mənimsəmək, həm də konkret problemləri həll etmək üçün zəruridir.
Ümumi biologiya kursunda modifikasiya dəyişkənliyinin statistik qanunauyğunluqlarını öyrənərkən riyaziyyatın biologiyaya inteqrasiyasına imkan yaranır. Variasiya sırasının və variasiya əyrisinin qurulması üçün dəyişən xarakteristikanın arifmetik orta qiymətinin hesablanması zamanı da riyazi hesablamalardan istifadə olunur.
Aydındır ki, fənlərarası əlaqələr fənnə marağı gücləndirir, genişləndirir, biliyi dərinləşdirir, peşə maraqlarının inkişafına töhfə verir. Meta-subyektivlik tələbəyə tapşırıqlar qoymağa və nəticəni planlaşdırmağa, öz təhsil və iş profilinə qərar verməyə və seçməyə imkan verir.
Öyrənmə vasitəsi kimi inteqrasiya şagirdə dünyanın ayrı-ayrı hissələrinin əlaqəsini əks etdirən biliklər verir, uşağa ilk addımlardan dünyanı vahid bütövlükdə dərk etməyi öyrədir.
Dünyanın elmi mənzərəsinin formalaşması bütün məktəb təhsilinin məqsədidir ki, buna müxtəlif fənlərin, texnika və tədris metodlarının qarşılıqlı təsiri olmadan nail olmaq mümkün deyil.
İnteqrasiya olunmuş dərslər şagirdlərin potensialını inkişaf etdirir, şagirdi ətrafdakı reallığı anlamağa səy göstərməyə, təfəkkür məntiqini və kommunikativ səriştələri inkişaf etdirməyə sövq edir.
Şagirdlərin tətbiqetmə və tədqiqat fəaliyyətini təşkil etmək üçün inteqrasiya olunmuş dərslərin keçirilməsi məqsədəuyğundur. Bu iş növü tələbələrin öyrənmədə fəal, müstəqil, təşəbbüskar mövqeyini formalaşdırmağa, ümumi təhsil bacarıqlarını inkişaf etdirməyə imkan verir.
Svetlana ƏHMƏDOVA,
ADPU nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin FBK sədri, biologiya müəllimi