Hər bir şagird mütaliə yolu ilə nitqini zənginləşdirməlidir

Dil xalqın varlığını əks etdirən əsas şərvət, onun dünəni, bu günü və sabahıdır. Böyük rus mütəfəkkiri D.K.Uşinski deyirdi: “Bir milləti məhv etmək istəyirsənsə, ilk öncə onun dilini əlindən al”. Dil tarix, mədəniyyət, ədəbiyyat, mənəviyyat - bir sözlə, elə adını daşıdığı xalqın özüdür.

 

Azərbaycan dilinin daşıyıcısı Azərbaycan xalqıdır. Bu dil dünyada yaşayan əlli milyondan artıq insanın doğma dili - Ana dilidir. Bu dil Nizaminin, Xətainin, Nəsiminin, Füzulinin, Vaqifin, Mirzə Cəlilin, Üzeyirin, Natavanın, Şəhriyarın, “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilidir. YUNESKO-nun verdiyi məlumata görə, dünyada 6000-dən çox dil vardır. Azərbaycan dili öz zənginliyinə görə bu dillər içərisində yüksək yerlərdə dayanır.

 

Dilimizin inkişaf tarixinə nəzər saldıqda tarixdə baş verən hadisələrin dilə təsirsiz ötüşmədiyini görürük. Uzun müddət ərəb, fars, rus dillərinin hakim mövqe tutması Azərbaycan dilinin rəsmi dairələrdə imkanlarını məhdudlaşdırmışdır və rəsmi üslubun inkişafını xeyli ləngitmişdir. Bədii dildə işlədilən ərəb, fars, rus sözləri ümumxalq danışıq dilinə də sirayət edərək onun aydınlılıq və anlaşıqlıq səviyyəsini nisbətən azaltmışdır. Bu vəziyyət isə təbii ki, ziyalılarımızı narahat etməyə bilməzdi. Ana dilimizin saflığı uğrunda H.B.Zərdabi, M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Cavad kimi görkəmli şəxslər mübarizə aparmışdılar. Onlar öz yaradıcılıqlarında dilimizin yad ünsürlərdən təmizlənməsi məsələsinə xüsusi yer ayırmışdılar. Əhməd Cavad “Dilimiz” şeirində yazırdı:

 

Baxaq dilimizə nələr görünür.

 

Oxuyub-anlamaq yazmaqdan gücdür.

 

Yazan düşünmədən yazsa da belə

 

Oxucu beş-on gün gərək düşünə.

 

Ki, anlasın bu söz ərəbmi, farsmı?

 

Mirzə Cəlil “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk sayındakı “Sizi deyib gəlmişəm” başlıqlı məqaləsində yazırdı: “Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım. Mən sizin ilə türkün açıq ana dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili ilə danışmaq eyibdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir. Amma hərdənbir keçmiş günləri yad etmək lazımdır. Salınız yadınıza o günləri ki, ananız sizi beşik başında yırğalaya- yırğalaya sizə türk dilində lay- lay deyirdi... Hərdənbir ana dilini danışmaqla keçmişdəki o gözəl günləri yad etməyin nə eybi var?”.

 

Eyni zamanda “Anamın kitabı” tragikomediyasında da dramaturq millət, vətən, dil kimi problemlərə toxunmuşdu.

 

Ana dili məsələsi böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığından da yan keçməmiş, onun yaradıcılığının qayəsini təşkil etmişdi. “Millətin varlığı, yurdun varlığı, Sənin varlığına bağlıdır, dilim” - deyən şair öz ana dilində danışmağı ar bilənlərə üzünü tutub:

 

Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən

 

Fasonlu ədəbazlar!

 

Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar.

 

Bunlar qoy mənim olsun,

 

Ancaq Vətən çörəyi,

 

Sizlərə qənim olsun!

 

- söyləyirdi.

 

Hər kəs doğma dilini sevməli, ona hörmətlə yanaşmalıdır. Əgər biz dilimizi Ana dili adlandırırıqsa, onu anamız qədər sevməliyik. İlk dəfə beşik başında anamız bu dildə bizə şirin laylalar oxuyub, onun şirinliyini gilə-gilə ruhumuza hopdurmuşdur. Hələ məktəbə ayaq açmamış ilk müəllimimiz olan anamızdan öyrəndiyimiz kəlmələrlə cümlələr qurmuşuq.Elə bu baxımdan da böyük şairimiz B.Vahabzadə anasını yaradıcılığındakı bütün uğurlarının memarı saymışdı:

 

Savadsızdır, adını da yaza bilmir mənim anam

 

Ancaq mənə ay öyrədib,

 

 

il öyrədib,

 

say öyrədib.

 

Ən vacibi dil öyrədib mənim anam...

 

Qalaq-qalaq kitabımın müəllifi mənim anam.

 

Təbii ki, biz ailədə dil açıb danışmağa başlasaq da dilimizin qanunauyğunluqlarını, daha mükəmməl nitq qurmaq bacarığını məktəbdə müəllimlərimizdən alırıq. Altı yaşından on yeddi yaşına kimi şagirdlərə mütəmadi olaraq Azərbaycan dili fənni tədris edilir, qüsursuz nitq qurmaq bacarığı aşılanır. Dahi M.Füzuli “Söz” qəzəlində deyirdi:

 

Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,

 

Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz.

 

Hər kəsin təfəkkürü, elmi onun nitqində təzahür edir. Günü-gündən çiçəklənən Azərbaycanımıza öz elmi, ağlı, dünya görüşü ilə ətrafındakıları heyrətə gətirəcək gənclər gərəkdir. Gələcək gəncliyimiz hal-hazırda respublikamızın ümumtəhsil məktəblərində təhsil alan şagirdlərimizdir. Hər bir şagird milli ədəbi dilin bütün qanunauyğunluqlarını bilməli, nitqində fonetik, leksik və qrammatik normalara riayət etməyi bacarmalı, mütaliə yolu ilə öz nitqini zənginləşdirməlidir. Bu baxımdan Azərbaycan dili dərsliyində müxtəlif formalı (elmi bədii) və məzmunlu (ailə, dostluq, tarix, mədəniyyət, dəyərlərimiz) mətnlərlə iş prosesi zamanı pozulmuş dil normalarını müəyyən etmək, verilmiş hadisələrə münasibət bildirmək, şərh etmək, ümumiləşdirmə aparmaq şagirdlərdə nitq bacarığının formalaşmasına müsbət təsir göstərir. Hər şeydən öncə dili tədris edən müəllimin nitqi zəngin və qüsursuz olmalıdır. O öz nitqində dialekt sözlərə, varvarizmlərə, vulqarizmlərə yer verməməli, nitq normalarından kənara çıxmamalıdır.

 

Yuxarıda adları çəkilən görkəmli şəxslərdən C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Cavad, M.Şəhriyar, B.Vahabzadə yaradıcılığı, təbii ki, orta məktəblərdə tədris olunur. Bu zaman onların dil məsələlərinə dair fikirləri geniş müzakirə olunmalı və bu fikirlərindən yararlanılmalıdır. Nitq danışdıqca inkişaf edir, insan danışa-danışa öyrənir, ona görə dərsdə şagirdlərin müstəqil fikir yürütmələrinə şərait yaratmaq lazımdır. Onların fikri sona kimi dinlənilməli, doğru-düzgünlüyü müzakirələr zamanı müəyyənləşdirilməlidir.

 

Dilimizin saflığının qorunması hamının borcudur. Məktəblə yanaşı kütləvi informasiya vasitələri - qəzet, jurnal, televiziya da dilimizin qanunauyğunluqlarına tam riayət etməlidir. Dildə normaların qorunması hamıdan tələb olunur.

 

Bəzən yol kənarında müəyyən bərpa işləri ilə bağlı belə bir yazılı lövhələrə rast gəlirik. “Müvəqqəti narahatçılığa görə üzr istəyirik”. Bu lövhədə narahatçılıq sözünə nəzər salaq. Bilirik ki, dilimizdə söz yaradıcılığında iştirak edən leksik şəkilçilər sözə qoşularkən yeni mənalı söz yaradır. Narahatçılıq sözündə na- sözönü şəkilçisi rahat sözünə qoşularaq rahatsız mənasını ifadə edir. Ancaq bu sözə çı-şəkilçisini artırdıqda narahatçı sözü heç bir mənanı ifadə etmir. Ona görə də bu söz narahatlıq formasında ifadə olunarsa daha uyğun olar. Yaxud bəzi ev alqı-satqı elanlarında “və” bağlayıcısından əvvəl vergül işarəsinin yazılması, özəl reklam lövhələrində “ı” hərfinin “i” kimi yazılması dilin fonetik normasının pozulması hadisəsidir.

 

Bəzən hərflərdəki nöqtələrin qoyulub-qoyulmaması texniki səhv kimi başa düşülsə də fikrin tamamilə yanlışlığına səbəb olur. Əgər “Onun oğlu oldu” cümləsində “oldu” sözü nöqtəli yazılarsa, bu “öldü” kimi oxunar. Bunun nəticəsi isə heç də xoş deyil.

 

Bütün bunları nəzərə alaraq qeyd etmək istərdim ki, dilimizin qanunauyğunluqlarını mükəmməl şəkildə öyrənmək və öyrətmək lazımdır. Orfoqrafik qaydalar məktəbdə imla, ifadə yazılar zamanı mükəmməlləşdirilir. Dilimizin saflığının qorunması əvvəl ailədən, sonra məktəbdən başlayır və hamıdan tələb olunur. Gəlin, dilimizi qoruyaq!

 

Dil açanda ilk dəfə “ana” söyləyirik biz,

 

“Ana dili” adlanır bizim ilk dərsliyimiz.

 

 

Vüsalə HEYDƏRLİ,

Göygöl şəhər Texniki, Təbiət Fənlər Təmayüllü liseyin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi (magistr)