Təhsil sektorunda çalışan müəllim və direktorlar təkcə pedaqoji fəaliyyətlə deyil, həm də əmək münasibətləri ilə bağlı bir sıra hüquq və vəzifələrlə qarşılaşırlar. Lakin praktikada onların bu məsələlər üzrə nə qədər məlumatlı olduğu sual doğurur. İşə qəbul, əmək müqavilələri, maaş ödənişləri, iş rejimi və məzuniyyət kimi məsələlərdə müəllim və direktorların bəzən çaşqınlıq yaşaması və ya hüquqlarını tam anlamaması müşahidə olunur.

Bəs təhsil müəssisələrində əmək hüquqları və vəzifələri ilə bağlı əsas problemlər hansılardır? Direktor və müəllimlər əmək münasibətləri ilə bağlı hansı çətinliklərlə qarşılaşırlar? Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti (DƏMX) ilə bu istiqamətdə daha effektiv əməkdaşlıq necə qurula bilər?
  
Mövzu ilə bağlı İsmayıllı şəhər İsrayıl Həsənov adına 1 nömrəli tam orta məktəbin direktoru Gündüz Qədirovla həmsöhbət olduq. G.Qədirov müəllimlərin və direktorların əmək hüquqları barədə məlumatlılıq səviyyəsindən söz açıb:

“Hazırda istər məktəb direktorlarının, istər müəllimlərin işə qəbulu imtahan vasitəsilə aparılır. Məktəb direktorlarının öz vəzifələrini həyata keçirmələri zamanı əmək münasibətlərinin tənzimlənməsi üçün əmək qanunvericiliyini bilmələri vacib olduğundan işə qəbul imtahanlarına əmək münasibətlərini ehtiva edən maddələrdən suallar salınır. Bu səbəbdən direktorlar işə qəbul imtahanı zamanı Əmək Məcəlləsini öyrənməlidirlər. Əmək Məcəlləsi iş prosesi zamanı rəhbər şəxsin stolüstü kitabı olmalıdır. Lakin müəllimlərin işə qəbul prosesi, sertifikasiya imtahanı zamanı əmək qanunvericiliyindən sual düşmədiyi üçün müəllimlər, demək olar ki, Əmək Məcəlləsini oxumurlar. Bu da onların həmin məcəllə ilə nəzərdə tutulan hüquqlarından xəbərsiz olmasına səbəb olur”.

Onun sözlərinə görə, sağlam iş mühiti yaratmaq həm müəllimlərin, həm də şagirdlərin uğuruna töhfə vermək baxımından əsas vəzifələrdən biridir. O qeyd edir ki, DƏMX tərəfindən məktəb direktorları üçün əmək münasibətlərinin nizamlanması və əmək hüquqları ilə bağlı mütəmadi olaraq seminarlar təşkil olunur. Bununla yanaşı, Təhsil İnstitutu da məktəb rəhbərləri üçün idarəetmə sahəsində təlimlər keçirir. Bu təlimlərdə əmək münasibətləri və onların tənzimlənməsi ilə bağlı lazımi dəstək göstərilir, həmçinin daha təcrübəli məktəb rəhbərləri ilə təcrübə mübadiləsi aparmaq imkanı yaranır.

Direktorun fikrincə, bu cür seminar və təlimlər keçirilsə də, hər bir məktəb rəhbəri əmək qanunvericiliyini bilməli, özünü daim inkişaf etdirməli və yeniliklərdən xəbərdar olmalıdır. Müəllimlərin bu sahədə maarifləndirilməsi məsələsinə toxunan məktəb direktoru hesab edir ki, bu məsuliyyət həm müəllimlərin, həm də məktəb direktorlarının üzərinə düşür. Əgər məktəblərdə müəllimlər üçün də bu mövzuda seminarlar və maarifləndirici tədbirlər təşkil olunarsa, bu, işin daha səmərəli icrasına kömək edər. Bundan əlavə, müəllimlərin işə qəbul imtahanlarında onların əmək hüquqları ilə bağlı sualların yer alması maariflənməni asanlaşdıra bilər. 

İsmayılı rayon T.B.Xanadanov adına Qalacıq kənd tam orta məktəbin direktoru Rusan Qasımov məktəb gözətçilərinin və ocaqçıların iş saatlarının tənzimlənməsi zamanı çətinliklərin olduğunu qeyd edir:

“Əmək münasibətləri istənilən təşkilatın, o cümlədən təhsil müəssisələrinin uğurlu fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Məktəb direktoru olaraq bu münasibətlərin sağlam və effektiv şəkildə qurulmasının vacibliyini vurğulamaq istəyirəm. Bilirik ki, işəgötürən, faktiki olaraq hər bir işçinin iş vaxtının və iş vaxtından artıq işlənmiş saatların müəyyənləşdirilməsinə görə məsuliyyət daşıyır. Bu baxımdan məktəbin gözətçiləri və ocaqçı olaraq işləyən şəxslərin iş saatları normadan bir qədər artıqdır. Əslində işlədikləri əlavə iş saatına görə onların əməkhaqlarına əlavələr edilməlidir”. 

İsmayıllı rayon A.Məmmədov adına Diyallı kənd tam orta məktəbin təlim-tərbiyə işləri üzrə direktor müavini Ülvi Osmanov müəllimlərin dərs yükünün və əlavə işlərinin çox olmasının onların həyat keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərdiyini, daimi iş yükü səbəbindən müəllimlərin öz peşəkar inkişafları üçün kifayət qədər vaxt tapa bilmədiyini, nəticədə motivasiyanı azaltdığını və yenilikləri tətbiq etməyə mane olduğunu vurğulayır:

“Həddindən artıq iş yükü müəllimlərin işdən aldığı zövqü azaldır və tükənmişlik sindromuna səbəb ola bilər. Bu isə onların işə olan həvəsinə, təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Müəllimlər uzun dərs saatları, dərs planlaşdırılması, qiymətləndirmə və digər əlavə tapşırıqlar səbəbindən daim yorğunluq hiss edirlər. Bu da onların sağlamlıq problemləri, xüsusilə də stres, yorğunluq və yuxusuzluq yaşamasına səbəb ola bilər. Ümumilikdə, müəllimlərin həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün onların iş yükünün optimallaşdırılması, əlavə işlərin azaldılması və sosial təminatlarının gücləndirilməsi vacibdir. Bu, həm onların rifahına, həm də təhsil sisteminin ümumi keyfiyyətinə müsbət təsir edər”. 

Direktor müavininin fikrincə, həmkarlar ittifaqları müəllimlərin hüquqlarının qorunması və maarifləndirilməsi baxımından mühüm rol oynayır. O qeyd edir ki, bəzi müəllimlər həmkarlar ittifaqları ilə aktiv əməkdaşlıq etmədikləri üçün öz hüquqlarını tam bilmir və ya lazımi dəstəyi ala bilmirlər. Onun sözlərinə görə, müəllimlərin bir qismi əmək hüquqları barədə kifayət qədər məlumatlı olsa da, digərləri bu sahədə yetərincə biliklərə sahib deyil. Daha təcrübəli müəllimlər isə gənc və yeni işə başlayan müəllimlərdən fərqli olaraq əmək müqavilələri, iş rejimi, məzuniyyət hüquqları və digər məsələlərlə bağlı daha çox məlumata malikdirlər. Əmək münasibətlərində məlumat azlığı iş saatları, əlavə dərs yükü, məzuniyyət, analıq hüquqları və sosial təminat kimi məsələlərlə bağlı problemlərə səbəb ola bilər. Hüquqi prosedurlar barədə məlumatsızlıq bəzi hallarda əmək münasibətlərində xoşagəlməz vəziyyətlərə gətirib çıxarır. Buna görə də müəllimlərin əmək hüquqları ilə bağlı məlumatlılıq səviyyəsinin artırılması üçün hüquqi seminar və treninqlər təşkil edilməli, həmkarlar ittifaqları və təhsil qurumları daha aktiv maarifləndirmə aparmalı, əmək qanunvericiliyinə dair məlumatlara açıq və asan çıxış təmin edilməlidir.

Ülvi Osmanov vurğulayır ki, müəllimlər öz hüquqları barədə daha çox məlumatlanmaq üçün rəsmi mənbələrdən istifadə etməlidirlər. O, hesab edir ki, müəllimlərin işə qəbulu müsabiqəsində əmək hüquqları ilə bağlı sualların sayının artırılması bu sahədə maariflənməyə və müəllimlərin öz hüquqlarını daha yaxşı bilməsinə, eyni zamanda onların iş şəraitinin yaxşılaşmasına kömək edəcək.

Mövzu ilə bağlı Dağlıq Şirvan Regional Təhsil İdarəsinin İnzibati təşkilat sektorunun məsləhətçisi Aysel Sadıqova əmək qanunvericiliyinin icrası ilə bağlı təhsil müəssisələrində hansı çatışmazlıqların müşahidə olunması ilə bağlı sualımıza cavab olaraq bildirib ki, əmək qanunvericiliyinin tətbiq edilməsi ilə bağlı hər hansı çatışmazlıq mövcud deyil. Bununla yanaşı, DƏMX məktəblərlə daim əməkdaşlıq aparır, müvafiq maarifləndirmə və təşəbbüslər həyata keçirilir. 

O, həmçinin hazırda əmək hüquqlarının pozulması ilə bağlı demək olar ki, müraciətlərin olmadığını diqqətə çatdırır. A.Sadıqova müəllim və direktorların başlıca olaraq əmək funksiyalarını, eləcə də qarşı tərəfin hüquqlarını dəqiq bilməli olduqlarını vurğulayır. 

Sonda qeyd etmək istəyirəm ki, əmək münasibətləri sadəcə iş prosesinin bir hissəsi deyil, eyni zamanda məktəb daxilində dəyər sisteminin göstəricisidir. Ədalətli, şəffaf və hörmətə əsaslanan münasibətlər qurmaq üçün daimi inkişaf və açıq dialoq vacibdir. Gələcəkdə daha da təkmilləşdirilmiş və hər kəsin özünü dəyərli hiss etdiyi bir iş mühiti yaratmaq üçün səylərimizi davam etdirməliyik. Çünki uğurlu təhsil sağlam əmək münasibətləri üzərində qurulur.