Məlum olduğu kimi, iyunun 16-19 tarixlərində İstanbulda 2025-ci il Qlobal Dayanıqlı İnkişaf Konqresi keçiriləcək. Türkiyənin Ali Təhsil Şurasının ev sahibliyi ilə “Times Higher Education” (THE) tərəfindən keçirilən konqresdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə (DİM) nail olmaq üçün kritik olan transformasiyalar araşdırılacaq, universitetlər qarşısında duran hədəflərə toxunulacaq.  
Konqresin sonuncu günündə isə “Times Higher Education” təşkilatı dünya universitetlərinin 2025-ci il üzrə impakt reytinqini (“THE Impact”) açıqlayacaq. 

Qeyd edək ki, impakt reytinqi qlobal universitetlərin BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə (DİM) çatmaqda nə dərəcədə uğurlu olduqlarını ölçür. Bu yazımızda impakt reytinq nəticələrinin necə müəyyənləşdirildiyini aydınlaşdırmağa çalışırıq.

Universitetlərin impakt təsiri

Bu reytinq universitetləri BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə əsasən qiymətləndirən yeganə qlobal performans cədvəlidir. THE diqqətlə tənzimlənmiş göstəricilərdən istifadə edərək tədqiqat, idarəçilik, ictimai əlaqələr və tədris olmaqla dörd əsas sahə üzrə dayanıqlılıq baxımından hərtərəfli və balanslaşdırılmış müqayisələr aparır. 

Universitetlərin necə sıralandığı, hansı göstəricilərdən istifadə edildiyi və nə üçün THE impakt reytinqinin dayanıqlılıq sahəsində qlobal universitet performansı üzrə etibarlı göstərici hesab olunduğu aşağıda əksini tapıb. 

THE impact reytinqinin əsas meyarları

Dörd əsas qiymətləndirmə sütunu:

1. Tədqiqat: Universitetlərin DİM-ə töhfə verməsinin ən aydın və ənənəvi yolu müvafiq mövzularda tədqiqatlar aparmaqdır.
2. İdarəçilik: Universitetlər böyük resursların qoruyucularıdır – təkcə fiziki resurslar deyil, həm də işçiləri, müəllim heyəti və tələbələri. Onların bu resurslarla necə davranması DİM-ə çatmaqda əsas faktorlardan biridir.
3. İctimai əlaqələr: Ali təhsildə məkan anlayışı önəmlidir və universitetlərin yerli, regional, milli və beynəlxalq icmalarla apardıqları işlər onların daha dayanıqlı olmalarının əsas yollarından biridir.
4.Tədris: Tədris həm DİM-in həyata keçirilməsi üçün kifayət qədər bacarıqlı mütəxəssislərin yetişdirilməsində, həm də məzunların gələcək karyeralarında dayanıqlılıqla bağlı əsas dərsləri tətbiq etməsində mühüm rol oynayır.

Reytinq hansı DİM-i əhatə edir? 

BMT-nin 17 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri (DİM) aşağıdakılardır və THE universitetlərin bu məqsədlərə uyğun fəaliyyətlərini qiymətləndirir:
•    DİM 1 – yoxsulluğa son
•    DİM 2 – aclığa son
•    DİM 3 – sağlam həyat və rifah
•    DİM 4 – keyfiyyətli təhsil
•    DİM 5 – gender bərabərliyi
•    DİM 6 – təmiz su və sanitariya
•    DİM 7 – sərfəli və təmiz enerji
•    DİM 8 – ləyaqətli əmək və iqtisadi artım
•    DİM 9 – sənaye, innovasiya və infrastruktur
•    DİM 10 – bərabərsizliyin azaldılması
•    DİM 11 – dayanıqlı şəhərlər və icmalar
•    DİM 12 – məsuliyyətli istehlak və istehsal
•    DİM 13 – iqlim dəyişmələrinə qarşı tədbirlər
•    DİM 14 – sualtı həyat
•    DİM 15 – quru üzərində həyat
•    DİM 16 – sülh, ədalət və güclü institutlar
•    DİM 17 – məqsədlər uğrunda tərəfdaşlıqlar

Universitetlər imkan daxilində istədikləri qədər DİM üzrə məlumat təqdim edə bilərlər. Hər bir DİM üçün universitetin fəaliyyətini qiymətləndirmək məqsədilə bir sıra göstəricilər tətbiq olunur.
DİM 17 və ən azı üç digər DİM üzrə məlumat təqdim edən hər bir universitet ümumi (“THE Impact”) reytinq cədvəlinə daxil edilir. Bununla yanaşı, hər bir DİM üzrə nəticələr ayrıca cədvəllərdə dərc olunur.

İmpakt reytinqi necə hazırlanır?

Hər bir DİM üzrə reytinq həmin məqsədlə bağlı xüsusi göstərici və meyarlar əsasında aparılır. Hər bir DİM üçün üç əsas göstərici kateqoriyası mövcuddur:

1. Tədqiqat göstəriciləri – “Elsevier” tərəfindən təqdim olunan məlumatlara əsaslanır. Hər bir DİM üçün yalnız həmin məqsədə aid elmi məqalələri əhatə edən sorğu hazırlanır. Bu məlumatlara süni intellekt tərəfindən müəyyənləşdirilən nəşrlər də əlavə olunur. Reytinqlərdə 2019-2023-cü illəri əhatə edən beşillik dövr əsas götürülür. SDG 9 (sənaye, innovasiya və infrastruktur) üzrə patentlər istisnadır – burada patentin dərc olunduğu tarix əsas götürülür. Hər bir DİM üzrə ən azı iki bibliometrik göstərici istifadə olunur.
2. Davamlı göstəricilər – universitetin təsirini davamlı şəkildə ölçən göstəricilərdir. Məsələn, səhiyyə ilə bağlı ixtisas üzrə məzun olanların sayı – bu göstəricilər adətən universitetin ölçüsünə nisbətdə normallaşdırılır.
3. Siyasət və təşəbbüslərlə bağlı göstəricilər – məsələn, mentorluq proqramlarının mövcudluğu. Bu halda universitetlər iddialarını sübut edən sənədlərlə əsaslandırmalıdır. Bu sübutlara görə və onların ictimai şəkildə əlçatan olmasına görə universitetlərə bal verilir. Bu göstəricilər adətən normallaşdırılmır. Sübutlar müəyyən kriteriyalar əsasında qiymətləndirilir və qeyri-müəyyənlik olduqda qarşılıqlı yoxlanış aparılır. Tam əhatəli sübut tələb olunmur – məqsəd yaxşı təcrübələri göstərməkdir.

17 DİM üçün əsas göstəricilər

17 DİM üçün geniş göstəricilər aşağıda verilib:   

DİM 1: yoxsulluğun kökünün kəsilməsi  
•    Yoxsulluqla bağlı araşdırmalar (27%)
•    Maddi yardım alan tələbələrin nisbəti (27%)
•    Universitetlərin yoxsulluqla mübarizə proqramları (23%)
•    İcmanın yoxsulluqla mübarizə proqramları (23%)
DİM 2: sıfır aclıq
•    Aclıq problemi ilə bağlı araşdırmalar (27%)
•    Kampusda qida tullantıları (15,4%)
•    Tələbə aclığı (19,2%)
•    Qida davamlılığı üzrə məzunların nisbəti (19,2%)
•    Milli aclıq (19,2%)
DİM 3: sağlamlıq və rifah
•    Sağlamlıq və rifahla bağlı tədqiqatlar (27%)
•    Səhiyyə məzunlarının xüsusi çəkisi (34,6%)
•    Əməkdaşlıq və səhiyyə xidmətləri (38,4%)
DİM 4: keyfiyyətli təhsil
•    Erkən yaş və ömürboyu təhsil təhsili üzrə tədqiqatlar (27%)
•    Müəllimlik ixtisasına malik məzunların xüsusi çəkisi (15,4%)
•    Ömürboyu təhsil tədbirləri (26,8%)
•    Birinci nəsil tələbələrin nisbəti (30,8%)
DİM 5: gender bərabərliyi  
•    Gender bərabərliliyinin öyrənilməsi üzrə tədqiqat (27%)
•    Qız tələbələrin nisbəti (15,4%)
•    Tələbə qızların tədbirləri (15,4%)
•    Qadın akademiklərin nisbəti (15,4%)
•    Diplom alan qadınların nisbəti (11,5%)
•    Qadınların tərəqqi tədbirləri (15,3%)
DİM 6: təmiz su və kanalizasiya
•    Təmiz su və kanalizasiya üzrə tədqiqatlar (27%)
•    Su sərfi (19%)
•    Suya qulluq (23%)
•    Suyun təkrar istifadəsi (12%)
•    İcmada su (19%)
DİM 7: sərfəli və təmiz enerji
•    Əlverişli və təmiz enerji üzrə tədqiqatlar (27%)
•    Təmiz enerji tədbirləri (23%)
•    Enerji istifadəsi (17%)
•    Enerji və icma (23%)
•    Aşağı karbon enerjisi istifadəsi (10%)
DİM 8: layiqli iş və iqtisadi artım
•    İqtisadi artım və məşğulluq üzrə tədqiqatlar (27%)
•    Məşğulluq təcrübəsi (19,6%)
•    Bir işçiyə düşən xərc (15,4%)
•    İş yerləri alan tələbələrin nisbəti (19%)
•    Təhlükəsiz müqavilələr üzrə işçilərin nisbəti (19%)
DİM 9: sənaye, innovasiya və infrastruktur
•    Sənaye, innovasiya və infrastruktur üzrə tədqiqatlar (11,6%)
•    Patentlər (15,4%)
•    Universitetlərə vəsait ayrılması (34,6%)
•    Sənayedən tədqiqat gəlirləri (38,4%)
DİM 10: bərabərsizliklərin azaldılması
•    Bərabərsizliyin azaldılmasına yönəlmiş tədqiqat (27%)
•    Birinci nəsil tələbələr (15,5%)
•    İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən olan tələbələr (15,5%)
•    Əlilliyi olan tələbə və işçilərin nisbəti (23%)
•    Ayrı-seçkiliyə qarşı tədbirlər (19%)
DİM 11: davamlı şəhərlər və icmalar
•    Davamlı şəhərlər və icmalar üzrə tədqiqatlar (27%)
•    İncəsənət və mədəni irsə dəstək (22,6%)
•    İncəsənət və mədəni irsə çəkilən xərclər (15,3%)
•    Davamlı təcrübələr (35,1%)
DİM 12: məsuliyyətli istehsal və istehlak 
•    Məsuliyyətli istehsal və istehlak üzrə tədqiqatlar (27%)
•    Əməliyyat tədbirləri (26,7%)
•    Təkrar emal edilmiş tullantıların payı (27%)
•    Davamlılıq hesabatının nəşri (19,3%)
DİM 13: iqlim fəaliyyəti
•    İqlim fəaliyyəti ilə bağlı tədqiqat (27%)
•    Aşağı karbon enerjisi istifadəsi (27%)
•    Ekoloji maarifləndirmə tədbirləri (23%)
•    Karbon neytrallığı (23%)
DİM 14: su altında həyat
•    Su altında həyatla bağlı tədqiqatlar (27%)
•    Su ekosistemləri ilə bağlı təhsil (15,3%)
•    Su ekosistemlərinin dəstəklənməsi (19,4%)
•    Suya həssas tullantıların utilizasiyası (19,3%)
•    Yerli ekosistemin qorunub saxlanması (19%)
DİM 15: quruda həyat
•    Quruda həyatla bağlı tədqiqatlar (27%)
•    Torpaq ekosistemləri ilə bağlı təhsil (23%)
•    Fəaliyyət vasitəsilə torpaq ekosistemlərinin dəstəklənməsi (27%)
•    Torpağa həssas tullantıların utilizasiyası (23%)
DİM 16: sülh, ədalət və güclü institutlar
•    Sülh və ədalətlə bağlı araşdırmalar (27%)
•    Universitet idarəetmə tədbirləri (26,6%)
•    Hökumətlə iş (23,2%)
•    Hüquq və mülki hüquq orqanları üzrə məzunların xüsusi çəkisi 23,2%
DİM 17: məqsədlərə çatmaq üçün tərəfdaşlıq
•    DİM-ə, aşağı və ya aşağı orta gəlirli ölkələrlə bağlı tədqiqatlar (27,1%)
•    Məqsədləri dəstəkləmək üçün əlaqələr (18,5%)
•    DİM hesabatlarının dərc edilməsi (27,2%)
•    DİM üzrə təhsil (27,2%)

Ümumi reytinqin hesablanması

Universitetin illik ümumi balı DİM 17 üzrə göstəricilər ilə qalan 16 DİM-dən ən yaxşı üç nəticə əsasında hesablanır:

•    DİM 17: 22%
•    Digər 3 DİM: hər biri 26% (cəmi 78%)

Bu yanaşma müxtəlif universitetlərin fərqli sahələrdə güclü olmasını nəzərə almağa imkan verir. Hər bir DİM üzrə ballar 0-dan 100-ə qədər şkala üzrə miqyaslandırılır ki, bu da müxtəlif göstəricilər üzrə bal aralığındakı fərqləri bərabərləşdirir. Universitetlərin hansı DİM-də daha güclü olduğu bu miqyaslandırılmış ballar əsasında müəyyən edilir.

İmpakt reytinqinə daxil olmaq üçün şərtlər:
– Reytinqə bakalavr və ya magistr təhsili verən istənilən universitet qatıla bilər.
– Araşdırma fəaliyyəti metodologiyaya daxildir, lakin minimum tədqiqat tələbi yoxdur.
– THE, məlumatları saxtalaşdıran və ya nüfuzunu itirmiş universitetləri reytinqdən kənarda qoymaq hüququnu saxlayır.

Məlumatların toplanması

Universitetlər təqdim etdikləri məlumatları təsdiqləyirlər. Bəzən hansısa göstərici üzrə məlumat təqdim olunmadıqda, sıfır dəyəri daxil edilir.

Nəticələrin şərhi

İmpakt reytinqi dinamik xarakter daşıyır – hər il daha çox universitet bu reytinqə qoşularaq DİM-ə sadiqliyini göstərir. Universitetlər yeni siyasətlər və açıq sübutlarla öz inkişaflarını nümayiş etdirə bilirlər. Bu səbəbdən illik sıralamadakı dəyişikliklər normal və hətta arzuolunandır. Təhsil müəssisələrinin reytinqində müntəzəm dəyişiklikləri gözləniləndir və bu alqışlanır. THE illik müqayisələr aparmağı məsləhət görmür, çünki universitetlər bu aktual proqramı həyata keçirməyə davam edirlər.

İmpakt reytinqi qərar qəbul etməyə necə dəstək olur?

Tələbələr və akademiklər üçün:

– Dayanıqlı inkişafın konkret sahələri üzrə aparıcı universitetləri müəyyənləşdirməyə;
– Hər bir universitetin fokus sahələrini anlamağa kömək edir.

Universitetlər üçün:

– Ali məktəbin dayanıqlı inkişaf göstəricilərini dünya standartları ilə müqayisə etməyə;
– Ali məktəbin güclü tərəflərini vurğulamağa, əcnəbi tələbə və tərəfdaşları cəlb etməyə imkan verir. 

Əlavə edək ki, ötən ilki “THE Impact 2024” reytinqinin nəticələrinə əsasən sözügedən reytinqə daxil olan Azərbaycan universitetlərinin sayı 2 dəfədən çox artaraq 18-ə yüksəlib. 

Beynəlxalq reytinqdə bu cür iştirakçılıq, şübhəsiz ki, Azərbaycan universitetlərinin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə töhfəsini əks etdirir.