Son illərdə aparılan araşdırmalar bəzi böyük kütləli qara dəliklərin gözləniləndən daha sürətlə döndüyünü ortaya qoyub. Bu kəşf  "qara dəlik arxeologiyası" adlanan yeni bir yanaşma nəticəsində həyata keçirilib.

Bu yeni yanaşma qara dəliklərin fırlanma sürətini onların 7 milyard illik kosmik tarix boyunca yeyib-bitirdiyi qaz və tozla əlaqələndirir.

Sloan Rəqəmsal Kosmos Tədqiqatı (SDSS) layihəsinin təqdim etdiyi tapıntılara görə, bu müşahidələr bir neçə əhəmiyyətli nəticə ortaya qoyur. Birincisi, erkən kainatın əvvəlki düşüncələrdən daha nizamlı ola biləcəyi iddia edilir. İkincisi isə superkütləvi qara dəliklərin zamanla bir-biri ilə birləşərək böyüdüyü nəzəriyyəsi daha da inkişaf etdirilib. Bu prosesin qara dəliklərin ətrafdakı qaz və tozla daha çox qidalanaraq sürətlə böyüməsi ilə tamamlana biləcəyi açıqlanır.

Qara dəliklərin firlanma sürətini ölçmək çətinliklər yaradıb

Kosmik nəhənglər olan super kütləli qara dəliklər ətraflarındakı bütün qalaktikaları udmaq gücünə malikdirlər. Bu qara dəliklər günəşdən milyardlarla dəfə daha ağırdır və ümumilikdə sadə strukturlara sahibdirlər. Onları yalnız üç xüsusiyyətlə təyin etmək mümkündür: kütlə, fırlanma sürəti və az əhəmiyyətə malik olan elektrik yükü. Buna baxmayaraq, qara dəliklərin fırlanma sürətini ölçmək çox çətindir. Qara dəliklər ətrafındakı qaz və tozdan ibarət disk olan akkresiya diskinin fırlanma sürətindən ayırmaq çətindir.

Qara dəliklərin keçmişi necə öyrənilir?

Qara dəliklərin fırlanma sürətini ölçmək üçün SDSS-in "Reverberation Mapping" layihəsindən istifadə edən alimlər  yüzlərlə qara dəliyin kütlə ölçmələrini dəqiq şəkildə apararaq, bu qara dəliklərin ətrafındakı akkresiya diskinin strukturunu da müşahidə ediblər. Bu məlumatlar spektrlər şəklində əldə edilir ki, bu da alimlərin qara dəliklərin fırlanma sürətini ölçməyə imkan verir.

Qara dəliklərə düşən material özlüyündə bu obyektlərin keçmişdə necə böyüdüyünü göstərən məlumatları saxlayır. Alimlər qara dəliklərin fırlanma sürətini öyrənməklə, bu "fosil qeydlərini" oxumağa çalışırlar.

Yeni kəşf və kosmik kəşflərin gələcəyi

Bu araşdırmalar nəticəsində çoxlu sayda qara dəliklərin gözləniləndən daha sürətlə döndüyü aşkarlanıb. Ən maraqlısı isə daha uzaq qalaktikalarda yerləşən qara dəliklərin bizim kainatdakı qara dəliklərdən daha sürətlə döndüyü göstərilib. Bu, qara dəliklərin zamanla yığdığı bucaq momenti ilə fırlanma sürətlərinin artması ehtimalını ortaya qoyur.

Bu nəticələr "James Webb" Kosmik Teleskopu (JWST) vasitəsilə daha da dəqiqləşdirilə bilər. JWST-in üç illik fəaliyyətində kainatın daha erkən dövrlərində yerləşən super kütləli qara dəliklər kəşf olunmağa başlanıb.

Alimlər SDSS layihəsi ilə qara dəliklərin əsas xüsusiyyətləri haqqında empirik astrofizik təsəvvür qurmağa çalışırlar. Bu nəticələr nəzəri modellərin doğruluğunu test etmək üçün çox vacibdir.

Bu tapıntılar 14 yanvarda Amerikan Astronomiya Cəmiyyətinin 245-ci iclasında komandasının tapıntılarını təqdim edilib.

Mənbə: www.space.com