Gündə ən azı 12 saat çalışıram

2015-ci ilin Kimya üzrə Nobel mükafatı laureatı, türkiyəli alim professor Aziz Sancar İstanbulda keçirilən 28-ci Avrasiya İqtisadi Forumunda iştirak edib.

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, Marmara Qrupu Vəkfı (MQV) tərəfindən təşkil olunan tədbirdə çıxış edən Aziz Sancar elmə böyük önəm verilməsinin zəruriliyini qeyd edib: "Elmə böyük əhəmiyyət verməliyik. Elmə önəm versək iqtisadiyyat da, sülh də, qardaşlıq da güclənəcəkdir. Əks təqdirdə, sülh, qardaşlıq haqqında nə qədər danışsaq da, heç bir şey edə bilmərik. İdxal etdiyimiz şeylərə deyil, özümüz istehsal etdiyimiz elm və texnologiyaya diqqət yetirməliyik. ABŞ Çinə ən yüksək tarifləri tətbiq edib. Ancaq Çin buna əhəmiyyət vermir. Çünki Çin elmlə məşğuldur. Nə qədər yaxşı niyyətli olsaq da, elmdə yaxşı olmasaq, dünyaya qarşı çıxa bilməyəcəyik. Çin isə dünyaya qarşıdır".

Tədbirdən sonra Nobel laureatı Türkiyənin “Nefes” qəzetinə müsahibə verib:

Əczaçılıq şirkətləri ilə əlaqəm yoxdur

– Beyin xərçəngi ilə bağlı araşdırmanız hansı mərhələyə çatıb?

– Beyin şişləri ölüm səbəbləri arasında 10-cu yeri tutur. Qan-beyin baryerini keçə bilməyən mövcud xərçəng dərmanları bu xərçəng növünə təsir etməkdə qeyri-adekvatdır. Kəşfimizdə aşkar etdiyimiz birləşmə beyinə daxil olur və xərçəng hüceyrəsini öldürür. Bu barədə üç il əvvəl məlumat vermişdik, üç il sonra isə məqaləni dərc etmişdik. Bu işlər yavaş-yavaş gedir. EdU, bölünməyən sağlam beyin hüceyrələrini qoruyarkən sürətlə bölünən xərçəngli beyin hüceyrələrini öldürə bilər. Beyin xərçəngində EdU heyvanlarda işləyir. Biz bunu davam etdiririk. Davam hələlik olduqca müsbət görünür. Amma bilmirəm, yeni iş üç il çəkəcək, ya yox. Ümid edirəm ki, daha qısa müddətdə daha qəti nəticələr əldə edəcəyik. Bizim problemimiz budur; Bizə maddi dəstək verəcək bir qurum tapa bilmirik. Bu mövzuda əczaçılıq şirkətləri ilə çox danışmışam.  Onlar bu cür işlərdə eksperimental mərhələdə olan dərmanları dəstəkləyirlər. Əczaçılıq şirkətləri ilə heç bir əlaqəm yoxdur. Ona görə də bu məsələdə çətinlik çəkirik. İnsanlarda istifadə edilməzdən əvvəl iki il ərzində klinik sınaqlarda onun yan təsirlərini öyrənməliyik.

– Belə bir həyati məsələyə necə dəstək verilmir?

– Bu mövzuda çoxlu araşdırmalar, nəşrlər və kəşflər var. İddia edənlər çoxdur. Bu baxımdan, dərman şirkətləri hansını dəstəkləyəcəklərini və ya kimə inanacaqlarını bilmirlər.

Nobel mükafatçılarının saxta dərman satdıqlarını da gördüm

– Bəs siz Nobel mükafatı almış alimsiniz, sizə necə inanmasınlar?

– Mən həmişə bu barədə danışıram; keçən il böyük bir əczaçılıq şirkəti 10 milyard dollar xərclədiyi bir layihədən imtina etdi. Ona görə də investisiya qoyarkən diqqətli olmağa çalışırlar. Kimə inanacaqlarını, nə qədər inanacaqlarını bilmirlər. İndi deyirsiniz ki, bu adam Nobel mükafatı alıb və ona inanmağa məcburdurlar. Ancaq mən Nobel mükafatçılarının saxta dərman satdıqlarını da gördüm. Buna görə onlar diqqətlidirlər. Bu məsələ bundan sonra da mənim diqqət mərkəzimdə olacaq. Bizə dəstək olacaq birini tapmalıyıq. İndi biz bunu könüllülər üzərində sınaqdan keçirməliyik. Çünki müsbət və təhlükəsiz nəticələr əldə edirik. Bir çox insan ölümlə üz-üzədir. Diaqnoz qoyulduqdan sonra bu cür xəstələrin orta ömrü 14-16 aydır. Onun üçün nə qədər tez bir şey edə bilsək, bir o qədər yaxşıdır.

Siçanların ömrünü iki dəfə uzadırıq

– Dəstək tapsanız, yaxın 2-3 ildə beyin xərçənginə tam çarə tapıla biləcəyini deyə bilərikmi?

– Deyək ki, bu, ümumi potensialı olan bir dərmandır. Xərçəngin müalicəsini tapmaq çətindir. Amma siçanların ömrünü iki dəfə uzadırıq. Bu baxımdan ümidverici bir şeydir. Amma beyin xərçənglərini sağaldacağıq demək yanlışdır. İnsanlara yalançı ümidlər verir. Bir neçə il əvvəl “Cumhuriyyet” qəzetində bu mövzuda məqaləm dərc olunmuşdu. Türkiyədən çoxlu elektron məktublar aldım, “hocam, oğlum, anam, qohumum beyin xərçəngi xəstəsidir, bizə kömək edə bilərsinizmi?”. Bu səbəbdən məqalələri dərc edərkən diqqətli olmalıyıq.

2 milyon dolları haradan tapacağam?

– Klinik sınaqlar üçün nə qədər resursa ehtiyacınız var?

– ABŞ Qida və Dərman İdarəsinin (FDA) rəhbəri ilə danışdım. "Əziz dedi, 2 milyon dollarınız varmı? 2 milyon dollar xərcləyəcəksən və əvvəlcə insanlarda yan təsirləri araşdıracaqsan. Bu yan təsirləri sənədləşdirirsiniz. Ciddi yan təsirlərin olmaması sübut edildikdən sonra insanlar üzərində sınaqlar başlayacaq". Dedim, 2 milyon dolları haradan tapacağam? Xüsusilə, ölkə rəhbərliyi elmi araşdırmalar üçün büdcəni ciddi şəkildə azaltmaq niyyətindədir. Başımıza nə gələcəyi bəlli deyil. Bununla bağlı ciddi qeyri-müəyyənlik var.

Ən azı 12 saat çalışıram

– Hazırda hansı iş qrafikiniz var?

– Oyaq olduğum bütün saatlarda işləyirəm. Səhhətimlə də məşğul olmalıyam. Gündə təxminən iki saat gəzirəm. Həftənin 7 günü işləyirəm və gündəlik ən azı 2 saat çalışıram.

– Çox çalışırsınız…

– Bəli. Mən 40 ildən çoxdur evliyəm və həyat yoldaşım artıq işimdən şikayətlənmir. Evdə olsam da, olmasam da bilir ki, həmişə işləyirəm. Həyat yoldaşım şikayət etmir. Mən də işləməyi sevirəm. Mənim marağım var.

Gənclər xaricdə elm öyrənib Türkiyəyə qayıtsınlar

– Son vaxtlar Türkiyədə Gənclər ümidsizcə xaricə getməyin yollarını axtarırlar. Gənclərə nə təklif edirsiniz?

– Türkiyədəki vəziyyəti yaxşı bilmirəm. Türkiyədə təhsil haqqında bir şey desəm səhv olar. Amerikaya gələn Türklərin əksəriyyəti çox uğurludur. Hazırda 5 türk mənimlə işləyir və hamısı çox yaxşıdır. Türkiyədəki tələbə və alimlərə tövsiyəm: xaricə gedin, elmlə məşğul olun, elmlə məşğul olmağı öyrənin, ancaq Türkiyəyə qayıdın. Türkiyəyə qayıdan üç tələbəm var və üçü də indi professordur. Biri Koç, biri Sabancı, digəri Gebze Texnologiya universitetlərində çalışırlar. Türkiyəyə qayıtdılar. Sabançı Universitetində çox sevdiyim Ogün Adebali adlı bir tələbəm var. Mən Nobel mükafatını aldıqdan qısa müddət sonra doktorluq dissertasiyasını bitirib mənə zəng etdi. Doktorluq sonrası araşdırma aparmaq istədiyini, bizdə yer olub-olmadığını söylədi. Dedim ki, var. Dedi ki, mən sizinlə danışıqlar aparacağam. O bildirib ki, araşdırmadan sonra Türkiyəyə qayıdacağam. Mənə "Türkiyəyə qayıdacağam" söyləyən ilk və son türkdür. Ondan başqa heç bir türk tələbə Türkiyəyə qayıdacağını demədi.

Ogün Adebali Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra çox yaxşı dəstək aldı və indi avropalılarla, amerikalılarla rəqabət apara biləcək səviyyədə elmlə məşğuldur. Elm Türkiyədə də edilə bilər. Ona görə də Türkiyədəki tələbələrə məsləhətim odur ki, xaricə getsinlər, gözəl elmlə məşğul olmağı öyrənsinlər. Amma Türkiyənin bəzi universitetlərində yaxşı elm imkanları da var. Bir çox universitetdə mümkün olmaya bilər, amma Hacettepe, Koç, Sabancı, İTÜ, Beykent, Boğaziçi və digər universitetlər sahəsində yaxşıdırlar.  

– Bəs təhsil aldıqdan sonra Türkiyəyə qayıtmadığınız üçün peşmansınız?

– O vaxt burada elmlə məşğul olmaq imkanı yox idi. Türkiyəyə qayıtmaq istədim və Diyarbəkirdə hərbi xidmətdə olarkən bir universitetin kimya kafedrasının müdirindən geri dönsəm kimya sahəsində nə edə biləcəyimi soruşdum. Mənə dedi ki, bir neçə qaraciyər funksiyası testinə ehtiyacımız var. O dedi: “Onları öyrənin və gəlin bunları edin”. O zaman Amerikada dünyanın ən yaxşı elmini öyrənirdin, amma Türkiyəyə qayıtsaydım, qara ciyərin funksiyası testləri edərdim. Mən qayıtmadım.

Dünyada nə baş verdiyini öyrənin

– Mardini tərk etdiniz. Siz çox önəmli bir örnəksiniz, gənclərə nə tövsiyə edirsiniz, necə oxumalıdırlar?

– Çox çalışmaq lazımdır. Xüsusən də elm sahəsində çox çalışmaq lazımdır. Dünyada nələrin baş verdiyini bilməyi öyrənmək lazımdır. Yeni texnologiyalar inkişaf edir. Bunları öyrənmək və izləmək şərtdir. Əgər elmlə yaxşı məşğul olsanız, gec-tez yaxşı və mühüm nəticələr ortaya çıxacaq.

Siqareti həyatınızdan çıxarın

– Siz xərçəng üzərində işləyirsiniz. Sağlam həyat üçün nə etməliyik?

– Birincisi, siqareti həyatınızdan çıxarmalısınız. Ağciyər xərçəngi və ölüm hallarının 70 faizi siqaretdən qaynaqlanır. Ondan istifadə etməsəniz, xərçəngin 70 faizi yox olacaq. Sağlam yemək vacibdir. Çox yağlı yeməyəcəksiniz və s. Və bir də aktiv olmaq lazımdır. Mən gəzintiyə çıxıram, amma siz gəncsiniz, qaçın.

Elmə önəm verməliyik

– Türkiyənin elm sahəsində səviyyəsini necə görürsünüz?

– Bu, həqiqətən çox maraqlı bir dövrdür. 1960-cı illərin sonunda Türkiyə elmdə Çinlə eyni səviyyədə idi. Nobel mükafatının təqdimetmə mərasimindən əvvəl mükafat sahibləri üçün şam yeməyi verilirdi. Yanımda kimya üzrə Nobel komitəsinin sədri oturmuşdu. Mənə dedi, "Aziz bax, Türkiyə kimi Çin də ilk dəfə olaraq kimya elmi üzrə Nobel mükafatı alır. Amma vəziyyətə baxsaq, Türkiyə haradadır? Çin haradadır?". Elmə önəm verməliyik. Təkrar-təkrar deyirəm ki, idxal etdiyimizə deyil, özümüz istehsal etdiyimiz elm, texnologiyaya önəm verməliyik.

Çin ABŞ-ni qabaqlayır

– Siz də qeyd etdiniz ki, ABŞ elm üçün büdcəni azaldır. ABŞ elmdən uzaqlaşırmı?

– Çin elm və texnologiya sahəsində Amerikanı geridə qoyub. İlk 3 elmi jurnalda dərc olunan məqalələrin 50 faizi Çindən gəlir. Qalanları Almaniya, Fransa və Amerikadandır. 12 il ərzində Elm Olimpiadalarında mübarizə aparan 5 elm komandası var. İki anqlo-sakson var, qalanları hamısı Çindədir. Və bunlar Amerika elmi qrupudur. Beləliklə, Amerikanın elm qrupları da çinlilərdən ibarətdir. Biz dönüş nöqtəsindəyik. Nə qədər yaxşı niyyətli olsaq da, elmdə yaxşı olmasaq, dünyaya qarşı dura bilmərik. ABŞ və Rusiya İkinci Dünya müharibəsində hökmranlıq etdilər. Rusiya yalnız silahlara, ABŞ isə həm silahlara, həm də elmə əhəmiyyət verirdi. Müharibəni tək silahla qazanmaq olmaz, "soyuq müharibə"nin qalibi ABŞ oldu. Bu səbəbdən Rusiya imperiyası dağıldı. İndi XXI əsrdə, təəssüf ki, ABŞ Rusiyanın buraxdığı eyni səhvləri edir. Son 20 ildə Çin elmi baxımdan ABŞ-ni geridə qoyub.

Atatürk olmasaydı, dağılacaqdıq

– Nobel mükafatınızı Anıtkabir muzeyinə bağışladınız. Uğurlarınızda Atatürk inqilablarının payı nə qədərdir?

– Atatürk olmasaydı, dağılacaqdıq. Anam oxumurdu. O nəsil heç oxumadı. Belə də davam edəcəkdi. Məktəblər Atatürkün sayəsində açıldı. Mən təhsilimi belə almışam. Atatürk sayəsində idealist insanlar, müəllimlər yetişdirildi. Biz onlarla fəxr etməliyik. Həmin müəllimlər bizə nəsə edə biləcəyimizi aşılayıblar. Atatürk inqilabları sayəsində azad və orijinal işlər gördük. Atatürk Sakarya müharibəsinin ən kritik günlərində Ankarada Milli Təhsil Komissiyasını yaratdı. Atatürk bilirdi ki, biz müharibədə qalib gələcəyik, amma müharibədən sonra nə olacağı önəmlidir. Və bu baxımdan Türkiyə Atatürkə çox şey borcludur.