Məntiq insan düşüncəsinin əsas dayaqlarından biridir. Ənənəvi (klassik) məntiq “doğru” və “yalan”, “var” və “yox”, “0” və “1” kimi iki qütblü yanaşmaya əsaslanır. Lakin həyat həmişə bu qədər sərt və qəti xətlərin üzərində qurulmur. Çox vaxt qərar vermək üçün aralıq seçimlər, qeyri-müəyyənlik və nisbilik nəzərə alınmalıdır. Məhz bu boşluğu doldurmaq üçün qeyri-səlis məntiq meydana çıxıb.

Qeyri-səlis məntiqin mahiyyəti

Qeyri-səlis məntiq (fuzzy logic) 1965-ci ildə ABŞ-dəkı Kaliforniya Universitetinin Azərbaycan əsilli alimi Lütfi Zadə tərəfindən irəli sürülüb. Onun fikrincə, reallıq tamamilə “bəli” və ya “xeyr” üzərində qurulmayıb, çox vaxt “qismən doğrudur”, “orta dərəcədə doğrudur” və ya “böyük ehtimalla doğrudur” kimi halları özündə birləşdirir.

Sadə dillə desək, klassik məntiqdə hər bir iddia ya 0, ya da 1 ola bilərsə, qeyri-səlis məntiqdə iddia 0 ilə 1 arasında istənilən dəyər ala bilər. Bu isə reallığa daha yaxın, çevik və adaptiv qərarların verilməsinə imkan yaradır.

Real həyatdan nümunələr

Qeyri-səlis məntiqi gündəlik həyatımızda da müşahidə etmək mümkündür:

Havanın temperaturu – Klassik məntiqə görə “isti” və ya “soyuq” olur. Qeyri-səlis məntiq isə “bir az isti”, “çox isti”, “sərin”, “orta istilikdə” kimi aralıq halları nəzərə alır.

Avtomobil idarəetməsi – Süni intellekt və avtopilot sistemlərində sürücünün qərar vermə mexanizmini daha real modelləşdirmək üçün qeyri-səlis məntiqdən istifadə olunur.

Məişət texnikası – Müasir kondisionerlər, paltaryuyan maşınlar, soyuducular temperatur və yüklənməni qeyri-səlis qaydalarla tənzimləyir.

Tibb – Həkimlər xəstənin simptomlarını qiymətləndirərkən “ağrı zəifdir”, “orta səviyyədədir”, “çox güclüdür” kimi aralıqlar əsasında diaqnoz qoyurlar.

Elm və texnologiyada rolu

Qeyri-səlis məntiq bu gün bir çox sahədə geniş tətbiq olunur:

Süni intellekt və maşın öyrənməsi – daha çevik qərarvermə alqoritmlərinin qurulması üçün;

Robot texnikası – robotların insan davranışına uyğunlaşa bilməsi üçün;

Maliyyə sektoru – risklərin və ehtimalların daha dəqiq hesablanmasında;

Nəqliyyat – ağıllı işıqfor və trafik idarəetmə sistemlərində.

İnsan düşüncəsi sərhədsiz və qeyri-müəyyəndir. Qeyri-səlis məntiq isə bu qeyri-müəyyənliyi hesablamağa, rəqəmsallaşdırmağa və idarə etməyə imkan verir. Ona görə də bir çox mütəxəssis qeyri-səlis məntiqi gələcəyin qərarvermə dili adlandırır.