Tədris prosesində qiymətləndirmə şagirdlərin öyrənmə prosesini izləmək, onları qiymətləndirmək və tədris metodlarını təkmilləşdirmək üçün vacib alətdir. Təhsil sistemlərində qiymətləndirmənin əsas məqsədi şagirdlərin nailiyyətlərini ölçmək və onların təhsil yolunda daha yaxşı nəticələr əldə etmələri üçün uyğun strategiyalar tətbiq etməkdir. Son dövrlərdə ən çox müzakirə olunan qiymətləndirmə növləri summativ (nəticəyə əsaslanan) və formativ (prosesə əsaslanan) qiymətləndirmələrdir.

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, summativ qiymətləndirmə şagirdin müəyyən bir dövr ərzində (məsələn, dərs ilində, semestrdə və ya bir fəsildə) əldə etdiyi ümumi nəticələri ölçmək məqsədi güdür. Bu qiymətləndirmə növü nəticəyə yönəlib və tədris prosesinin sonunda keçirilir. Testlər, imtahanlar, final layihələri, yazılı tapşırıqlar kimi formalarla həyata keçirilir. Summativ qiymətləndirmənin əsas xüsusiyyəti nəticə yönümlü olmasıdır. Bu qiymətləndirmə şagirdin tədris müddətində nə qədər öyrəndiyini ölçür və ümumi bilik səviyyəsini göstərir. Summativ qiymətləndirmə obyektiv və standartlaşdırılmışdır, çünki hər bir şagird üçün eyni şərtlərlə keçirilir və nəticələr şagirdlər arasında müqayisə edilə bilir. Şagirdlər üçün əsas məqsəd dərs boyunca nə qədər irəliləyiş göstərdiklərini və dərs mövzusunu nə qədər mənimsədiklərini bilməkdir.

Summativ qiymətləndirmənin bir sıra üstünlükləri mövcuddur. Ən başlıcası şagirdin ümumi bilik səviyyəsini ölçməsidir. Bu qiymətləndirmə həmçinin dərs planının effektivliyini göstərir, çünki müəllimlər şagirdlərin nəticələrinə əsaslanaraq tədris metodlarını qiymətləndirə və gələcəkdə tədris prosesində hansı dəyişiklikləri etməli olduqlarını müəyyən edə bilərlər. Lakin bununla yanaşı, summativ qiymətləndirmənin bəzi mənfi cəhətləri də vardır. Birincisi, yalnız nəticə göstərilir, yəni şagirdin nə qədər çalışdığı və inkişaf etdiyi barədə heç bir məlumat vermir. Bu da şagirdin motivasiyasını azalda bilər, çünki onlar yalnız son imtahanın nəticələrinə fokuslana bilərlər və dərs müddətində davamlı öyrənməyi ikinci plana sala bilərlər.

Formativ qiymətləndirmə isə şagirdlərin öyrənmə prosesini davamlı olaraq izləyən və təkmilləşdirmək üçün müəllim və şagird arasında qarşılıqlı əlaqəni gücləndirən bir yanaşmadır. Formativ qiymətləndirmə şagirdin inkişafını ölçmək və onların təhsil yolunda qarşılaşdığı çətinliklərə dərhal müdaxilə etmək məqsədini daşıyır. Bu qiymətləndirmə növü proses yönümlüdür və tədris müddəti boyunca davamlı olaraq həyata keçirilir. Formativ qiymətləndirmə şagirdlərin güclü və zəif tərəflərini müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Bu qiymətləndirmə növü şagirdlərə öz işlərinin zəif və güclü tərəflərini göstərir, onların inkişafını təhlil etməyə kömək edir və müəllimlərə şagirdlərin ehtiyaclarına uyğun müdaxilələr etməyə imkan verir.

Formativ qiymətləndirmənin əsas üstünlüyü onun şagirdlərin inkişafını izləməyə imkan verməsidir. Müəllimlər şagirdlərin hansı mövzularda çətinlik çəkdiyini və hansı sahələrdə daha çox yardıma ehtiyacı olduğunu müəyyən edə bilərlər. Bu qiymətləndirmə şagirdlərə öz işlərinə dair dərhal rəy verilməsini təmin edir və şagirdlər öz işlərini təkmilləşdirmək üçün lazımlı düzəlişləri edə bilirlər. Formativ qiymətləndirmə həmçinin şagirdlərin motivasiyasını artırır, çünki onlar yalnız son nəticəyə deyil, öyrənmə prosesinə diqqət yetirirlər. 

Lakin formativ qiymətləndirmənin də bəzi mənfi tərəfləri var. Bu qiymətləndirmə çox vaxt və resurs tələb edir, çünki müəllimlər hər bir şagirdin inkişafını izləməli və onlara fərdi qaydada rəy verməlidirlər. Bu da müəllimlərə əlavə iş yükü gətirir.

Tədris prosesində həm summativ, həm də formativ qiymətləndirmə növləri bir-birini tamamlayır və birləşdirərək təhsilin daha əhatəli və effektiv olmasına imkan yaradır. Summativ qiymətləndirmə tədrisin sonunda şagirdin ümumi bilik və bacarıqlarını ölçərkən formativ qiymətləndirmə onların öyrənmə prosesini izləyir və inkişaf etdirir. Bu qiymətləndirmə növlərinin tədris prosesindəki rolunu belə ümumiləşdirmək olar: summativ qiymətləndirmə şagirdin tədris müddətində əldə etdiyi ümumi nəticələri ölçərək dərs planının uğurunu qiymətləndirir. Formativ qiymətləndirmə isə şagirdlərin inkişafını davamlı olaraq izləyir və müəllimlərə dərs prosesindəki çətinlikləri erkən mərhələdə müəyyən etməyə imkan verir.

Müasir təhsil sistemində həm summativ, həm də formativ qiymətləndirmənin düzgün tətbiqi üçün bir sıra yanaşmalar və metodlar təklif olunur. Fərdi və qrup qiymətləndirmə metodları həm summativ, həm də formativ qiymətləndirmənin daha effektiv tətbiqini təmin edir. Şagirdlərin sosial və əməkdaşlıq bacarıqlarını inkişaf etdirmək məqsədilə qrup çalışmaları və müzakirələr tədris prosesinə daxil edilə bilər. Daimi və vaxtında rəy vermək də formativ qiymətləndirmənin effektivliyini artırır. Şagirdlərə dərhal və aydın rəy vermək onların öz inkişafını izləmələrinə kömək edər. Həmçinin refleksiya və özünüqiymətləndirmə kimi metodlar da şagirdlərin öz inkişaflarını izləmələrinə imkan verir. Bu yanaşmalar tədris prosesində şagirdlərin aktiv iştirakını və öyrənməyi təşviq edir.

Son olaraq, tədris prosesində həm summativ, həm də formativ qiymətləndirmə metodlarının balanslı şəkildə tətbiqi təhsilin keyfiyyətini artırmağa və şagirdlərin daha yaxşı nəticələr əldə etməklərinə imkan verir. Bu qiymətləndirmə növlərinin hər biri öz yerində əhəmiyyətlidir və birləşdirilərək təhsilin daha məqsədyönlü və müvəffəqiyyətli olmasına zəmin yaradır. Həmçinin təhsil sisteminin inkişafı üçün müəllimlərin bu qiymətləndirmə metodlarını düzgün və effektiv şəkildə istifadə etmələri çox vacibdir. Bu cür yanaşmalar şagirdlərin daha yaxşı inkişafını təmin etməklə yanaşı, təhsil sistemini daha müasir və effektiv edəcək.