UNESCO-nun Baş direktorunun təhsil üzrə köməkçisi Stefania Giannini İspaniyanın “El Diario Vasco” qəzetinə verdiyi müsahibədə siniflərdə elektron cihazlar və süni intellekt texnologiyalarından istifadənin təhsilin gələcəyinə təsiri ilə bağlı məsələlərə toxunub. 

“Azərbaycan müəllimi” müsahibəni oxuculara təqdim edir.

– Son onilliklərdə həm təhsil sistemi, həm də sinif otaqları çox dəyişdi. Gələcəyin sinif otaqlarını necə təsəvvür edirsiniz?

– Gələcəyə baxmazdan əvvəl gəlin bir müddət keçmişə nəzər salaq — nənə və babalarımızın oxuduğu sinif otaqlarına. Sıra ilə düzülmüş şagird partaları, qələm və kağız, lövhə qarşısında duran müəllim. Bu gün bir çox sinif otaqları praktik olaraq dəyişməyib. Ancaq gələcəyə gəldikdə onu holoqramlar və genişlənmiş reallıq kimi qabaqcıl texnologiyalardan istifadə edən və iqlim dəyişikliyinə qarşı dura bilən, bütün şagirdlər üçün uyğun olan çevik sinif otaqları kimi görürəm. Gələcəyin "sinif otağı" nə kimi görünsə də, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının təhsildə ixtisaslaşmış qurumu olaraq UNESCO insanlar arasında ünsiyyətin əsas olduğunu və canlı tədrisin baş verdiyi məktəblərin həyati əhəmiyyət daşıdığını düşünür. COVID-19 üz-üzə ünsiyyətin sosiallaşma və empatiyanın inkişafı üçün nə qədər vacib olduğunu xatırlatdı.

– Bu gün məktəblərdə təkcə tədris deyil, digər məsələlər də önəmlidir. Siniflərdə uşaqların zehni sağlamlıq problemləri getdikcə daha çox ortaya çıxır, zorakılıq artır... Məktəblərin bu cür qlobal hallara qarşı cavab tədbirləri görməsi üçün nələr lazımdır? 

– UNESCO-nun məlumatına görə, dünyada hər üç şagirddən biri son bir ayda zorakılığa məruz qaldığını bildirir. Məktəblər sağlamlıq, təhlükəsizlik və rifaha üstünlük verməlidirlər və bunun üçün həm insani, həm də maliyyə resurslarına ehtiyac duyurlar. Bu, müəllimlərə psixi sağlamlıq problemlərini müəyyənləşdirmək və həll etmək, investisiya ayırmaq və bütün şagirdlər üçün təhlükəsiz mühit yaratmaq deməkdir. Uşaqların sağlamlığı və təhlükəsizliyi məktəb divarlarından kənara çıxdığından bütövlükdə cəmiyyət də bu məsələlərdə mühüm rol oynamalıdır.

– Təhsil sisteminin sabitliyini təmin etmək üçün daha sabit hüquqi baza lazımdırmı?

– Təhsil 1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi və UNESCO-nun təhsildə ayrı-seçkiliyə qarşı 1960-cı il Konvensiyası kimi beynəlxalq sənədlərdə təsbit edilmiş əsas fundamental insan hüququdur. Bu sənədlər dövlətin heç bir ayrı-seçkilik etmədən hamı üçün əlçatan və ədalətli təhsil vermək öhdəliyini vurğulayır. Bir çox təhsil qanunlarının qəbul edilməsi sabitliklə bağlı suallar yarada bilsə də, tez-tez həyata keçirilən islahatlar ölkənin inkişaf edən təhsil və sosial ehtiyaclarını ödəmək üçün qanunvericilik bazasını uyğunlaşdırmaq öhdəliyini də əks etdirə bilər. Qanunvericilik səmərəli və ədalətli qalmaq üçün müxtəlif regional, mədəni və iqtisadi ehtiyaclara uyğunlaşmalıdır. Beləliklə, təhsil hüququ daim inkişaf edir və onun beynəlxalq hüquqi bazası dəyişən sosial və təhsil şəraitində daha çox ədalət və aktuallığı təmin etmək üçün yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir.

– Böyük texnologiya şirkətləri təhsildə dünya liderləri olmaq istəyirlər. Təhsilin gələcəyi təhlükə altındadır?

– Təhsil ictimai bir işdir və ümumi bir nemət olaraq qalır və belə də qalmalıdır. Bu, əslində dövlətin öhdəliyidir. Təhsil insan hüquqları, sosial ədalət, insan ləyaqəti və mədəni müxtəliflik prinsiplərinə əsaslanan sosial anlaşma əsasında qurulur.  Bu gün texnologiya şirkətləri onlayn təlim platformalarından tutmuş idarəetməyə qədər təhsil sistemlərinə daxil olublar. Bir çox məktəb və universitetdə rəqəmsal alətlər, dərsliklər indi hər yerdə mövcuddur. Böyük texnoloji şirkətlər mühüm rol oynayır, lakin təhsildə texnologiyaların tətbiqi bizim şərtlərimizə uyğun həyata keçirilməlidir, bu, cəmiyyətin bütün üzvlərinin maraqlarını təmsil edən kollektiv layihədir. İctimai sistemlər təhsilin etik, ədalətli olmasını və mənfəət əldə etməyə deyil, təhsilalanların rifahına yönəldilməsini təmin etməlidir. 2021-ci ildə UNESCO-ya üzv dövlətlər şəffaflıq, ədalət və ayrı-seçkiliyin olmaması kimi təməl prinsiplərə əsaslanan insan hüquqlarını və ləyaqətini qorumaq üçün ilk qlobal süni intellekt  standartını – Süni İntellekt Etikası tövsiyəsini qəbul etdilər. Tövsiyələr təhsil və elmi araşdırmalar da daxil olmaqla bir çox sahələrdə tədbirlərin görülməsini müəyyənləşdirir. Təhsil baxımından vacib olan odur ki, texnologiya təhsilalanların xidmətində olmalıdır, əksinə deyil.

– Belə olan halda məktəblərdə mobil telefonlar qadağan edilməlidirmi?

– Bu, aktual mövzudur, bunu UNESCO-nun “Təhsilin Qlobal Monitorinqi” hesabatı da sübut edir. Təxminən hər dörd ölkədən birində məktəblərdə telefonların qadağan olunduğu təxmin edilir və bu hərəkat genişlənir və getdikcə daha çox siyasətçi "məktəbləri telefonlardan azad etməyə" çağırır. Hamımızın bildiyi kimi, telefonlar diqqəti yayındıra bilər. Hətta onların mövcudluğu belə, diqqəti öyrənmə prosesindən yayındıra və öyrənənlərin tapşırığın yerinə yetirilməsinə qayıtmaları 20 dəqiqəyə yaxın çəkə bilər. Ekranlara həddən artıq həvəs göstərmək şagirdləri beynin müxtəlif hissələrini aktivləşdirən, yaddaşı və qavrayışı yaxşılaşdıran əlyazısından uzaqlaşdıra bilər.

Bununla birlikdə, düzgün məzmun və tövsiyələrlə telefonlardan öyrənmə məqsədləri üçün də istifadə edilə bilər. Mobil cihazların köməyi ilə insanlar birbaşa biliklər dünyasına daxil olurlar. Bu, xüsusən də adi kitablara çıxışı olmayan kənd sakinlərinin məlumat əldə etmək imkanlarını genişləndirmək üçün əsl nemətdir. 

Birbaşa qadağalar hər bir kontekst üçün uyğun olmaya bilər: məktəblər, ümumiyyətlə, telefonların qadağan edilməsindən tutmuş müəyyən məşğələlər zamanı və ya dərslər arasında telefonların istifadəsinə icazə verilməsinə qədər müxtəlif modelləri sınaqdan keçiriblər. Aydındır ki, əsas diqqət hələ də öyrənənlərə yönəldilməlidir: texnologiyadan istifadə təhsilə mane olmaq əvəzinə təhsili dəstəkləməlidir. Gec-tez şagirdlər bu cihazlarla tanış olacaqlar və təhsil onlara telefondan təhlükəsiz və məsuliyyətlə istifadə etməyi öyrətməlidir.

– Süni intellekt əsl inqilabdır. Sinifdə süni intellektin istifadəsini tənzimləmək lazımdırmı? İnsanların təhsildə maşın roluna aid edilməsi riski varmı? Hansı riskləri və ya üstünlükləri görürsünüz?

– Biz hamımız süni intellekt nəslinin bir hissəsiyik və bu texnologiya təhsilin gələcəyi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir tərəfdən öyrənmə təcrübəsini zənginləşdirmək, şagirdlərin rəy və dəstəyini təmin etmək və müəllimlərə inzibati yükü azaltmaq üçün yeni imkanlar təqdim edir. Digər tərəfdən, o, məxfilik və təhlükəsizliklə bağlı narahatlıq, həmçinin biliyin təbiəti, təhsilverənlərin gələcək rolu və akademik dürüstlüklə bağlı suallar doğurur.

Bəziləri generativ süni intellektin istifadəsinin müəllim çatışmazlığını kompensasiya edə biləcəyini iddia edirlər, lakin keyfiyyətli təhsil üçün həqiqətən nəyin lazım olduğunu bilirik: yaxşı idarə olunan, yaxşı təchiz olunmuş məktəblər, yaxşı təlim keçmiş, layiqli əməkhaqları ilə təmin olunmuş müəllimlər öz missiyalarını yerinə yetirməyə həvəslidirlər.

UNESCO-nun nöqteyi-nəzərindən mühüm olan süni intellektin təhsilə inteqrasiyasına insan mərkəzli yanaşmadan ibarətdir. Təhsilalanlara rəqəmsal dövrdə inkişaf etmək üçün lazım olan bacarıq və səriştələri aşılamaq və təhsil yolu ilə müxtəlif bilik sistemlərimizi qoruyan və genişləndirən süni intellekt texnologiyalarını inkişaf etdirmək lazımdır.