Tanınmış futuroloq Yuval Noah Harari müntəzəm olaraq süni intellektin (AI) nəzarətsiz inkişafının təhlükələri haqqında xəbərdarlıq edir.

“Azərbaycan müəllimi” məşhur yazıçının süni intellektin 2025-ci ildə bəşəriyyətə necə təsir edəcəyi barədə rəy və proqnozlarını təqdim edir.

Yuval Noah Harari kimdir?

Noah Harari İsrail tarixçisi, yazıçı və filosofdur. O ən çox futurologiya, gələcəyin elmi, dünyada qlobal və yerli dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması ilə bağlı işləri ilə tanınır. N.Harari həmçinin beynəlxalq bestseller "Sapiens: Bəşəriyyətin qısa tarixi" (2014) adlı kitabın müəllifidir. Onun kitabları 60-dan çox dilə tərcümə olunub və 45 milyon nüsxə ilə satılıb.

AI yadplanetli zəka kimi: sistemləri içəridən ələ keçirmək

Yuval Noah Harari belə bir fikir irəli sürür ki, süni intellekt (AI) sadəcə alət deyil, insan sistemlərinə nüfuz etməyə və onları daxildən ələ keçirməyə qadir olan bir növ "yadplanetli intellekt"dir. 2025-ci ildə AI fəal şəkildə cəmiyyətin əsas strukturlarına, hökumətlərdən tutmuş korporasiyalara qədər inteqrasiya oluna bilər.

Proqnoz:

AI fantastik süjetlərdə olduğu kimi, insanları zor gücünə əvəz etməyəcək, əksinə, alqoritmlər, verilənlər və informasiya manipulyasiyası yolu ilə insanların qərarlarına təsir edərək nəzarət sistemlərinin gözəçarpan, lakin kritik bir hissəsinə çevriləcək.

"Nağıl müharibələri" dövrü

N.Harari qeyd edir ki, min illərdir insanlar miflər və əfsanələri birləşdirir və ya ayırırlar. 2025-ci ildə bu tendensiya AI texnologiyaları sayəsində sürətlənəcək ki, bu da nağılları görünməmiş sürət və dəqiqliklə yaradacaq və yayacaq.

Proqnoz:

AI “nağıl müharibələri”nin fəal iştirakçısı olacaq. Məsələn, AI alqoritmləri cəmiyyətləri birləşdirən və ya parçalayan ideoloji miflər yaratmaq üçün istifadə olunacaq.

Sosial şəbəkələr və media süni intellektin parçalanmış auditoriyalar üçün məzmun yaradacağı, qütbləşməni gücləndirəcəyi bir döyüş meydanına çevriləcək.

Dezinformasiya və xaos

Yuval Noah Harari iddia edir ki, həqiqət nadir və bahalı informasiya formasıdır, uydurma isə ucuz və sadədir. AI uydurma, təbliğat və ictimai rəyi manipulyasiya etmək üçün fəal şəkildə istifadə olunacaq.

Proqnoz:

2025-ci ildə dünya yeni dezinformasiya səviyyəsi ilə üzləşəcək. “ChatGPT” kimi generativ süni intellekt saxta xəbərlər, siyasi çıxışlar və ideoloji manifestlər yazacaq, reallığın qavrayışını təhrif edəcək.

İnsanlar getdikcə daha çox məlumat almaq üçün süni intellektə müraciət edəcəklər, bu da süni intellekti “orakul (antik dövrdə qeybdən xəbər verən falçı) statusu”na gətirib çıxaracaq və kütləvi yanlış təsəvvürlər riskini artıracaq.

İllüziyalar mədəniyyəti və "rəqəmsal Oracles"

Yuval Noah Harari qeyd edir ki, AI artıq reallığı kölgədə saxlaya biləcək illüziyalar yaratmağa qadirdir. 2025-ci ildə bəşəriyyət AI-nin yaratdığı virtual aləmlərin fiziki reallığa hakim olacağı bir dövrə qədəm qoyacaq.

Proqnoz:

AI incəsənət, ədəbiyyat və musiqi əsərləri yaradaraq yeni mədəniyyətin fəal şəkildə formalaşmasına başlayacaq. Bu əsərlər insanlar tərəfindən unikal və ilhamverici kimi qəbul ediləcək, halbuki əslində onlar alqoritmlərin məhsulu olacaqlar.

İnsanlar AI-yə "rəqəmsal Oracles" kimi etibar edəcək, neyron şəbəkələrin məsləhət və qərarlarını həqiqət kimi qəbul edəcəklər. Bu isə tənqidi düşüncənin deqradasiyasına gətirib çıxaracaq.

Sosial parçalanma və ictimai böhran

Harari xəbərdarlıq edir ki, AI və sosial şəbəkələr ictimai sahəni məhv edir, dünyanı hər bir qrupun öz reallığında yaşadığı “alt mədəniyyətlər arxipelaqı”na çevirir.

Proqnoz:

2025-ci ildə süni intellektin mövcud “reallıq qabarcıqlarını” gücləndirməsi səbəbindən sosial parçalanma səviyyəsi artacaq. Hər bir qrup öz informasiya aləmində yaşayacaq ki, bu da sosial konsensusa nail olmağı qeyri-mümkün edəcək.

Süni intellekt dünyanın ümumi mənzərəsini məhv edərək hər bir auditoriya üçün fərdiləşdirilmiş rəvayətlərin yaradılmasına kömək edəcəyi üçün siyasi qütbləşmə güclənəcək.

Həqiqət böhranı və yeni institutlar

Yuval Noah Harari hesab edir ki, sivilizasiyanı qorumaq üçün həqiqəti izləyə, yoxlaya və qoruya bilən institutlar lazımdır. Bu olmadan süni intellektin yaratdığı informasiya axını xaosa və cəmiyyətlərin şüurlu və əsaslı qərarlar qəbul etmək qabiliyyətinin itirilməsinə səbəb olacaq.

Proqnoz:

2025-ci ildə bəşəriyyət üçün əsas çağırış AI tərəfindən yayılan kütləvi dezinformasiya ilə mübarizə apara biləcək institutların yaradılması və gücləndirilməsi olacaq.

Məlumatları yoxlamaq üçün yeni standartlar tətbiq oluna bilər, süni intellektin fəaliyyətini izləyən beynəlxalq tənzimləyici orqanlar yaradıla və hər hansı saxtakarlığı aşkar edə biləcək texnologiyalar hazırlana bilər.

AI avtoritarizm aləti kimi

Futuroloq xəbərdarlıq edir ki, süni intellektin tənzimlənmə mexanizminin olmaması onun avtoritar rejimlərlə cəmiyyətləri idarə etmək üçün istifadəsinə səbəb olacaq. Şəffaflığa və ictimai debatlara ehtiyacı olan demokratiyalardan fərqli olaraq, avtoritar sistemlər yeni texnologiyalara daha tez uyğunlaşır, onları sıxışdırmaq və ictimai rəyi manipulyasiya etmək üçün istifadə edirlər.

Proqnoz:

2025-ci ildə süni intellekt əhaliyə nəzarət etmək üçün avtoritar rejimlərin əsas alətinə çevriləcək. Buna total nəzarət, təbliğatın avtomatlaşdırılması və fərqli fikirlərin boğulması daxildir.

Vətəndaşların davranışlarını təhlil etməyə, onların hərəkətlərini proqnozlaşdırmağa və həyatlarına müdaxilə etməyə imkan verən texnologiyalar fəal şəkildə inkişaf edəcək və tətbiq olunacaq.

İqtisadiyyat və siyasətdə inqilab

Süni intellekt əməyin avtomatlaşdırılmasından tutmuş seçkilərə və qanunvericiliyə təsir göstərməyə qədər iqtisadiyyatın və siyasətin fundamental əsaslarını dəyişdirəcək. Yuval Noah Harari vurğulayır ki, süni intellekt nəinki qanunlar yaza, həm də cəmiyyəti manipulyasiya edə biləcək strategiyalar hazırlaya bilər.

Proqnoz:

2025-ci ildə süni intellektin iqtisadiyyatda rolu ilə bağlı qlobal müzakirələrin başlanması mümkündür. Avtomatlaşdırma səbəbindən işsizliyin artması gözlənilir ki, bu da dövlətləri, bəlkə də, baza gəlirlərinin tətbiqi ilə öz rolunu yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur edəcək.

Siyasi kampaniyalar getdikcə daha çox çıxışlar yazmaq, strategiyalar yaratmaq və seçiciləri manipulyasiya etmək üçün süni intellektə etibar edəcək. Bu, demokratik proseslərə etimadın itirilməsinə səbəb ola bilər.

İnsanın süni intellektə qarşı zəifliyi

Harari qeyd edir ki, AI bir insanla emosional əlaqələr qurmağa qadirdir, bu da onu təhlükəli manipulyasiya vasitəsi edir. İnsanlar dostlara və ya mütəxəssislərə nisbətən sinir şəbəkələrinə daha çox etibar edə bilərlər, bu isə yeni risklər yarada bilər.

Proqnoz:

2025-ci ildə AI-ni şəxsi məsləhətçi, dost və ya hətta tərəfdaş kimi qəbul edənlərin sayı artacaq. Bu da ona gətirib çıxaracaq ki, neyron şəbəkələr onların davranışlarına, alış-verişlərinə və hətta siyasi üstünlüklərinə də təsir göstərə biləcək.

Süni intellekt ilə virtual “münasibətlər” psixoloji, eyni zamanda, sosial nəticələrə, o cümlədən tənqidi düşüncə qabiliyyətinin azalmasına səbəb olacaq bir normaya çevriləcək.

İllüziyalar dünyası və reallıq itkisi

N.Harari xəbərdarlıq edir ki, AI həqiqəti uydurmadan ayırd etməyin çətin olacağı "illüziya dünyası" yarada bilər. Bu, mədəniyyətin və cəmiyyətin əsaslarını məhv edə bilər.

Proqnoz:

2025-ci ildə virtual reallıq və süni intellekt real həyatdan daha cəlbedici olan alternativ dünyaları formalaşdırmağa başlayacaq. Bu, insanların virtual məkanlara kütləvi şəkildə qaçmasına səbəb ola bilər.

Mədəniyyət və incəsənət keyfiyyətcə insanlardan üstün olan əsərlər yarada biləcək süni intellektin təsiri altında dəyişməyə başlayacaq. Lakin bu, insan yaradıcılığının unikallığını və onun cəmiyyətdəki rolunu şübhə altına alacaq.