Səttar Bəhlulzadə adına Xarici Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın 8-ci sinif şagirdləri interaktiv təlim metodu ilə tarix fənni üzrə maraqlı təqdimat hazırlayıblar. Şagirdlər dərs prosesi zamanı “XVI-XVII əsrlərdə baş vermiş Səfəvi-Osmanlı müharibələrini hansı zəka ilə daimi sülh və qardaşlığa çevirmək olardı?” mövzusunda diskussiya keçirib və mövzuya müxtəlif aspektlərdən yanaşaraq öz təkliflərini veriblər. 

“Azərbaycan müəllimi” şagirdlərin məsələ ilə bağlı biliklərini və fərdi yanaşmalarını təqdim edir:

— 

XVI-XVII əsrlərdə türk-islam aləminin iki böyük dövləti, Səfəvi və Osmanlı dövlətləri, tarixən bir-biri ilə qarşılaşmış və münaqişə yaşamış, qanlı savaşlara girmişlər. Bu münaqişələr 1514-cü ildən başlayaraq 1639-cu ilədək davam etdi və nəticədə hər iki dövlətin sosial, iqtisadi və mədəni strukturlarında dərin izlər buraxdı.

Bu iki dövlət arasında gedən uzunmüddətli müharibələr türk-islam dünyasında faciəvi nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Müharibə edən tərəflər siyasi,iqtisadi və mədəni cəhətdən zəifləmişdir. Onları savaşa təhrik edən dövlətlər isə güclənərək dünyada söz və nüfuz sahibinə çevrilmişlər. 

Əvvəlcə Osmanlı dövlətini tanıyaq!

Osmanlı imperiyası XIV əsrdən etibarən genişlənərək artıq XVI yüzilliyin başlanğıcında Balkanlardan şimal-şərqi Afrika və Asiya regionlarına qədər uzanmış və üç qitəni əhatə edən böyük bir imperiyaya çevrilmişdi. Avropa və Asiya ölkələrini iqtisadi baxımdan bir-birinə bağlayan ticarət yolların osmanlıların nəzarətində idi. Osmanlı dövləti həmçinin Avropa, Asiya və Afrika qitələrinin əhatəsində yerləşən Aralıq dənizinin 2/3-nə nəzarət edirdilər.    

Səfəvi dövlətini tanıyaq!  

1501-ci ildə Təbrizdə qurulan Səfəvi dövləti tezliklə bölgənin dağınıq siyasi qüvvələrini məğlub edərək böyük bir imperatorluğa çevrilmişdi. Şimalda Terek çayından başlayaraq cənubda Fars körfəzinə qədər, şərqdə Əfqanıstan ərazilərindən başlayaraq qərbdə qədim Mesopotomiya torpaqlarını da əhatə edərək Suriya sərhədlərinə qədər olan ərazilərə Səfəvi şahları hökm edirdilər. 

İndi isə əsas sualımıza cavab axtaraq!

Bu dövrdə Səfəvi və Osmanlı imperiyaları arasında baş verən müharibələr bir neçə səbəbdən qaynaqlanırdı:

• Dini və ideoloji fərqliliklər
• Strateji ərazilərə nəzarət uğrunda rəqabət
• Siyasi güc-üstünlük mübarizəsi

Bu müharibələrin daimi sülhə çevrilməsi üçün aşağıdakı strateji addımlar mümkün ola bilərdi: 

1. Dini tolerantlıq və dialoq: 

Hər iki dövlətin rəsmi məzhəb fərqliliyinə baxmayaraq, dini tolerantlığın artırılması və fərqli məzhəblərin qarşılıqlı qəbulunu gücləndirən anlaşmaların əldə olunması gərginliyi azalda bilərdi. Dini motivli qarşıdurmaların həlli üçün hər iki dövlətin dini liderləri arasında dialoq qurmaq vacib olardı. Sünni Osmanlılarla şiə Səfəvilər arasında dini tolerantlığı təşviq edən müqavilə və ya ittifaq formalaşdırmaq sülhün bərpasına kömək edərdi.

Məsələn, Səfəvilər şiə təbliğatını azaltsa və Osmanlı dövləti də şiə əhalisinə qarşı təzyiqləri minimuma endirsəydi, bu, hər iki tərəfdə gərginliyi xeyli azaldardı. Hər iki tərəfdə dini liderlərin sülh yönündə fəaliyyət göstərməsi də sülhü təmin edə bilərdi. 

Həmçinin müqəddəs yerlərin-ziyarətgahların qarşılıqlı, maneəsiz ziyarət edilməsi, zəvvarların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və qarşılıqlı olaraq zəvvarlara qonaqlama, qidalanma və digər səfər ehtiyacları üçün xidmətlərin göstərilməsi də iki dövlət arasında tolerantlıq və qarşılıqlı etimadı gücləndirməyə böyük töhfə vermiş olardı. Bütün bunlar türk-islam dünyasında daimi sülhün təmin edilməsinə gətirib çıxarardı. 

2. Sabit sərhəd anlaşmalarının imzalanması: 

Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin əsas səbəblərindən biri sərhəd bölgələrinə olan iddialar idi. Hər iki tərəf üçün qəbul edilə bilən, strateji ərazilərə nəzarət edilməsi barədə uzunmüddətli və dəyişməz sərhəd anlaşmaları imzalansaydı, bu, müharibə riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldardı. 1639-cu ildə imzalanan Qəsri-Şirin müqaviləsi bu istiqamətdə bir addım idi, lakin daha erkən və daha geniş şərtlərlə belə bir müqavilə bağlanılsaydı, daimi sülh əldə etmək mümkün olardı. Sərhəddə hərbi güvənliklə bağlı qarşılıqlı əməkdaşlıq sistemi yaradılsaydı, hər iki tərəfin sərhəddəki təhlükəsizlik narahatlıqları azaldıla bilərdi. Sərhədlərin mühafizəsi ilə bağlı koordinasiyalar müharibələrin azalmasına yardım edərdi. İraq, Anadolu və Qafqaz kimi strateji bölgələrdə hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə alan neytral zonaların yaradılması uzunmüddətli sülhə gətirə bilərdi. Bundan əlavə, regional ittifaqların yaradılması təxribatçı dövlətlərin münaqişələrdən uzaqlaşdırılmasına şərait yarada bilərdi. Xalqların siyasi və iqtisadi maraqlarını ifadə edə biləcəyi platformaların yaradılması müharibələrdən qaçınmağı təşviq edərdi.

Avropa dövlətləri, məsələn: Fransa və İngiltərə münaqişələrə vasitəçilik edə bilərdi. Bu cür diplomatik müdaxilələr müharibələrin dayandırılmasına gətirib çıxara bilərdi. Nəticədə xəritə üzərində təsvir edildiyi kimi, türk-islam dünyasında daimi sülh və sabitlik bu coğrafiyanın bütün sferalarda sürətli inkişafına gətirib çıxara bilərdi. Burada yaşayan xalqlar dünyanın öncül insanları, onları idarə edən hökmdarlar isə dünya miqyasında söz və nüfuz sahibi ola bilərdilər.

3. Ticarət və diplomatik münasibətlərin gücləndirilməsi

İki dövlət arasında ticari əlaqələrin təşviqi hər iki tərəfə iqtisadi faydalar gətirə və bir-birindən asılılıq yarada bilərdi. Ticarət yollarının təhlükəsizliyi üçün  əməkdaşlıq və elçilər vasitəsilə daimi diplomatik əlaqələrin saxlanılması sülhün qorunmasına xidmət edərdi. Bu cür iqtisadi əməkdaşlıq qarşılıqlı müharibə istəklərini azaldardı. Həmçinin iqtisadi əlaqələrin gücləndirilməsi, ticarət müqavilələri və qarşılıqlı iqtisadi layihələrin reallaşdırılması dövlətlərin bir-birinə olan iqtisadi bağlılığını gücləndirə bilərdi. 

Xalqların siyasi və iqtisadi maraqlarını ifadə edə biləcəyi platformaların yaradılması müharibələrdən çəkinməyi təşviq edərdi. Dövlətlərin ortaq iqtisadi maraqlarını nəzərə almaqla İpək Yoluna birgə nəzarət edilməsi hər iki tərəfə gəlir gətirər və ticarət vasitəsilə yaranan ortaq mənfəətlər müharibə ehtimalını azaldardı. Eyni zamanda sərhəd boyunca xalqların qaynayıb-qarışması üçün ortaq bazarların yaradılması və əhalinin qarşılıqlı ticarətə təşviq edilməsi dövlətlərə həm böyük iqtisadi mənfəətlər, həm də daimi sülh gətirə bilərdi. 

4. Nikah diplomatiyası:

Hər iki dövlətin hökmdar sülalələri arasında evliliklər vasitəsilə əlaqələr qurmaq, rəqabəti azaltmaq qarşılıqlı etimadı gücləndirər və sülhə töhfə verə bilərdi. Hökmdarlar arasında qohumluq əlaqələri münaqişələrin və siyasi qarşıdurmaların diplomatik yolla həll edilməsini təmin edə bilər və nikah diplomatiyası böyük savaşları əngəlləmiş olardı.

5. Mədəni mübadilələrin artırılması:

Hər iki xalq arasında mədəni mübadilələrin, sənət və elm sahəsində əməkdaşlığın təşviqi dövlətlərarası gərginliyi azaltmağa kömək edə bilərdi. Misal üçün, alim və sənətkarların qarşılıqlı səfərləri və birgə tədbirlər dövlərlərin bir-birinə daha da yaxınlaşmasına şərait yarada bilərdi. Xalqlar arasında sülh və birgə yaşayış ideyalarını təbliğ edən ədəbiyyat, incəsənət və digər mədəni fəaliyyətlərin inkişafı, iki xalq arasında mədəniyyət, ədəbiyyat və din sahələrində ortaq dəyərlərin vurğulanması, xalqlar arasında dostluq münasibətlərini gücləndirə bilərdi.

Tarix boyunca baş verən müharibələrin səbəblərinin dərindən öyrənilməsi, düşmənlik yerinə anlaşma və dialoqun təşviq edilməsi dövlətlər arasında uzunmüddətli sülhə töhfə verə bilərdi. Alimlərin birgə elmi layihələr üzərində işləməsi, şairlərin, rəssamların, musiqiçilərin qardaşlığı və həmrəyliyi tərənnüm edən əsərləri, memarların ortaq dəyərləri özündə əks etdirən abidələrlə şəhərləri bəzəməsi baş verə biləcək siyasi anlaşmazlıqları aradan qaldırardı və hər iki dövlətə qalıcı və kimsənin poza bilməyəcəyi daimi sülh gətirə bilərdi. 

Nəticə:

Nəticə olaraq, Osmanlı və Səfəvilər anlamalı idi ki, birlik onlara həm güc, həm də davamlı sabitlik gətirə bilər. Qardaşlıq üzərində qurulmuş bir sülh, hər iki tərəf üçün daha faydalı və uzunömürlü olardı. Əgər Osmanlı və Səfəvilər düşmənçilikdən əl çəkib dostluq yolunu seçsəydilər, onların birliyi həm öz xalqlarına, həm də gələcək nəsillərə sülh və rifah gətirən güclü bir miras buraxardı. Belə bir addım, tarixə qardaşlıq üzərində qurulmuş sülhün həqiqi nümunəsi kimi yazılardı.

Dövrün siyasi, dini və strateji reallıqları bu tədbirlərin həyata keçirilməsini çətinləşdirsə də bütün bunlar mümkünsüz deyildi!

Müəlliflər – Səttar Bəhlulzadə adına Xarici Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın 8-ci sinif şagirdləri:

1. Quliyev Alpər
2. Bədəlova Humay
3. Gözəlova Aylin
4. Nuriyeva Nuray
5. Nəbi Fəcrin
6. Xankişiyeva Şəhla
7. Xankişizadə Zeynəb
8. Musayeva Nəzrin
9. Səfərli Nigar
10. Əmirquliyeva Bəyimxanım
11. Kazımlı Əli
12. İbrahimli Aysel
13. Cəfərli Rəsul

Müəllim: Fuad Cavadov