Avropa Komissiyası (EACEA/Eurydice) tərəfindən Avropada erkən uşaqlıq təhsili: 2025-ci il üçün əsas göstəricilər" adlı hesabat nəşr olunub. Hesabatda Avropadakı erkən uşaqlıq təhsili sistemlərinin təhlili təqdim edilir. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, Təhsil İnstitutunun Beynəlxalq Təhsil İcmalı bülleteninin mart sayında hesabatdan çıxarışlara yer verilib. 

Hesabat erkən uşaqlıq təhsilinin 5 əsas keyfiyyət ölçüsünü araşdırır: maliyyələşmə, əlçatanlıq, işçi qüvvəsi, kurikulum, idarəetmə, monitorinq və qiymətləndirmə. Bu sənəd mövcud siyasətlərin məlumatlara əsaslanan qiymətləndirilməsini təqdim edir. Eyni zamanda, mövcud boşluqları müəyyənləşdirir və inkişaf üçün uyğun sahələri təklif edir.

Erkən uşaqlıq təhsili, sosial ədalətin təşviqi və təhsil bərabərliyinin təmin olunması baxımından Avropa ölkələri üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu sahə yalnız uşaqların bilik və bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün deyil, həm də valideynlər, xüsusilə qadınlar üçün əmək bazarına çıxışı asanlaşdırmaq baxımından da mühüm rol oynayır. Hesabatda Avropa İttifaqının qanunvericiliyinin hər bir uşağın keyfiyyətli və əlçatan erkən uşaqlıq təhsilinə çıxışını təmin etməyə yönəldiyi qeyd olunur.

Avropa ölkələrində erkən uşaqlıq təhsilinin maliyyələşdirilməsi son illərdə artmışdır. 2014-cü ildə ÜDM-in 0.67%-i erkən uşaqlıq təhsili üçün ayrılmışdısa, 2021-ci ildə bu rəqəm 0.71%-ə çatmışdır. Ən yüksək sərmayə qoyan ölkələr İsveç və İslandiyadır ki, bu ölkələrdə ÜDM-in 1.6%-dən çoxu erkən uşaqlıq təhsilinə yönəldilmişdir. Bununla yanaşı, İrlandiya, Yunanıstan, Kipr və Türkiyə bu sahəyə ən az investisiya ayıran ölkələr arasında yer alır.

Avropada 6 yaşdan aşağı uşaqların sayı son 10 ildə 2 milyondan çox azalıb. 2023-cü ildə Avropa İttifaqında bu yaş kateqoriyasına aid 25 milyon uşaq qeydə alınıb. Ən kəskin azalma Yunanıstan və İspaniyada müşahidə olunub. Belə ki, hər iki ölkədə uşaq sayı 25%-dən çox azalıb. Bununla yanaşı, Almaniya, Lüksemburq və Avstriya kimi ölkələrdə erkən uşaqlıq təhsili yaşında olan uşaqların sayı artmışdır.

Erkən uşaqlıq təhsilinin əlçatanlığı və inklüzivliyi də əhəmiyyətli göstəricilərdən biridir. 3 yaşdan aşağı uşaqların erkən uşaqlıq təhsilində iştirakında Danimarka və Niderland ən yüksək göstəriciyə malikdir. Bu ölkələrdə 3 yaşdan aşağı uşaqların 70%-dən çoxu erkən uşaqlıq təhsilində iştirak edir. Çexiya, Slovakiya və Türkiyədə 3 yaşdan aşağı uşaqların erkən uşaqlıq təhsilində iştirakı isə 5%-dən aşağıdır. Əksər Avropa ölkələrində isə 3 yaş və daha yuxarı yaşlı uşaqların iştirak səviyyəsi yüksəkdir. Xüsusilə, Belçika, Danimarka, İspaniya, Fransa, Litva, Portuqaliya və İsveçdə bu göstərici 96%-i keçmişdir. Bununla belə Yunanıstan (68.8%), Rumıniya (74.8%) və Slovakiyada (78.6%) iştirak göstəriciləri aşağı qalır.

Avropa İttifaqında yoxsulluq və sosial təcrid riski altında olan uşaqların sayı 2023-cü ildə 5.6 milyona çatmışdır ki, bu da 6 yaşdan aşağı uşaqların 23.5%-ni təşkil edir. Al bu problemin həllinə yönəlmiş strategiyalar həyata keçirir. Bir çox ölkələr xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün ödəniş azaldılması və ya üstünlük verilən qəbul siyasətləri tətbiq edir. 33 təhsil sistemi sosial risk altında olan uşaqlar, xüsusi təhsil ehtiyacları (SEN) olan uşaqlar və erkən uşaqlıq təhsilində qardaşı və ya bacısı olan uşaqlar üçün xüsusi güzəştlər təklif edir.

Hesabatda həmçinin erkən uşaqlıq təhsili sahəsində çalışan işçi qüvvəsi ilə bağlı fərqli yanaşmaların müşahidə edildiyi vurğulanır. Belə ki, Çexiya, İrlandiya, Latviya, Malta, Avstriya, Rumıniya və Slovakiyada erkən uşaqlıq təhsili sahəsində çalışan işçilərindən bakalavr dərəcəsi tələb olunmur. Bunun əksinə, Avropanın digər təhsil sistemlərində ya bütün erkən uşaqlıq təhsili mərhələsi üçün ya da ən azı 3 yaşdan yuxarı uşaqlarla işləyənlər üçün bakalavr dərəcəsi əsas tələb kimi qoyulub. Müəllim maaşlarına gəldikdə isə əksər ölkələrdə məktəbəqədər və ibtidai sinif müəllimləri eyni başlanğıc maaş alır. Lakin Danimarka, Albaniya, Bosniya və Herseqovina, İsveçrə və Şimali Makedoniyada məktəbəqədər müəllimlərin maaşı İbtidai sinif müəllimlərinin maaşından aşağıdır.

Bundan əlavə olaraq, hesabatda Avropa ölkələrininin kiçikyaşlı uşaqlarla pedaqoji iş üçün milli tədris proqramına malik olmadığı qeyd edilir. Bəzi ölkələrdə bu proqramlar yalnız 3 və daha yuxarı yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulub. Kiçikyaşlı uşaqlar üçün isə əsasən baxım və təhlükəsizlik qaydaları tətbiq olunur. Erkən uşaqlıq təhsilinin idarəedilməsi bu halda iki fərqli qurum tərəfindən həyata keçirilir. Digər tərəfdən, Polşa və Portuqaliya da daxil olmaqla, 8 ölkə bütün yaş qrupları üçün vahid təhsil təlimatları müəyyən edib. 21 ölkədə isə bütöv erkən uşaqlıq təhsili dövrünü əhatə edən inteqrasiya olunmuş tədris proqramları mövcuddur və vahid idarəetmə sistemi tətbiq edilir.

Dayanıqlı inkişaf təhsili artıq Avropanın əksər erkən uşaqlıq təhsili sistemlərində tətbiq olunur. Təhsil sistemlərinin əksəriyyəti ekoloji maarifləndirməyə və dayanıqlı davranışların formalaşmasına diqqət yetirir. Danimarka, Almaniya, Kipr, Finlandiya, İslandiya və Norveçdə dayanıqlı inkişaf əsas tədris sahəsi kimi müəyyən edilib. İrlandiya, Xorvatiya, Niderland, Albaniya, Bosniya və Herseqovinada isə bu mövzuya, ümumiyyətlə, yer verilmir və ya məcburi deyil.

Rəqəmsal bacarıqlar Avropada erkən uşaqlıq təhsilinin əsas prioritetlərindən biri olaraq qalır. Bir çox ölkə erkən yaşlarda uşaqlara rəqəmsal dünyanın risklərini və imkanlarını anlamağı öyrətməyə diqqət yetirir. Əsas diqqət informasiya və məlumat savadlılığı, rəqəmsal məzmun yaradılması, kommunikasiya və əməkdaşlıq, təhlükəsizlik və problem həlli bacarıqlarına yönəlib. Bəzi ölkələr, xüsusən də Danimarka və İsveç erkən uşaqlıq təhsilində rəqəmsal texnologiyaların istifadəsini məhdudlaşdırmaq üçün yeni qanunvericilik üzərində işləyir.

Avropada əksər uşaqlar 6 yaşında məcburi ibtidai təhsilə başlayırlar. İrlandiya, İspaniya, Fransa, Litva, Malta, Albaniya, Bosniya və Herseqovinada yaş həddi yeganə qəbul kriteriyasıdır və gecikdirmə mümkün deyil. Digər ölkələrdə isə uşağın yetkinlik səviyyəsi və məktəbəhazırlıq səviyyəsi qiymətləndirilərək qəbul təxirə salına bilər. 

Qiymətləndirmə və monitorinq sahəsində isə ölkələr arasında ciddi fərqlər var. Avropa ölkələrinin 1/3-i bütün erkən uşaqlıq təhsili mərhələlərində kompleks xarici qiymətləndirmə aparır. Bu qiymətləndirmə həm struktur keyfiyyətini (sağlamlıq və təhlükəsizlik qaydalarına uyğunluq), həm də proses keyfiyyətini (uşaq-müəllim qarşılıqlı əlaqələri) nəzərə alır. Almaniya, Finlandiya, İsveç, İslandiya, Norveç kimi bəzi ölkələrdə qiymətləndirmə və monitorinq daha çox yerli idarəetməyə həvalə edilib. Eyni zamanda bəzi ölkələrdə erkən uşaqlıq təhsili üzrə keyfiyyətin monitorinqi yalnız struktur qaydalarına uyğunluq baxımından aparılır və pedaqoji metodların qiymətləndirilməsinə o qədər də diqqət yetirilmir.

Erkən uşaqlıq təhsilinin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün 4 əsas göstərici müəyyən edilib: 

1. İnteqrasiya olunmuş idarəetmə – Bütün erkən uşaqlıq təhsili bir qurum tərəfindən idarə olunur. 
2. Giriş təminatı – uşaqlar üçün erkən yaşlardan erkən uşaqlıq təhsilinin təmin olunması 
3. Müəllimlərin ixtisası – erkən uşaqlıq təhsili sahəsində çalışan müəllimlərinin bakalavr dərəcəsinə malik olması 
4. Tədris proqramı – erkən uşaqlıq təhsilinin bütün mərhələlərini əhatə edən vahid tədris çərçivəsi 

Erkən uşaqlıq təhsili sisteminin inkişafı üçün ölkələrin vahid idarəetmə sistemlərinə keçid etməyə çalışdığı qeyd olunur. Danimarka, Almaniya, Estoniya, Sloveniya, Finlandiya, İsveç və Norveç tam inteqrasiya olunmuş sistemlərə malikdirlər və qeyd olunan 4 göstərici üzrə yüksək nəticələr göstərirlər. Bu ölkələrdə erkən uşaqlıq təhsili vahid bir qurum tərəfindən idarə olunur, hər bir uşağa erkən yaşlardan başlayaraq təhsil imkanı yaradılır, müəllimlər isə sahə üzrə bakalavr dərəcəsinə malikdirlər və tədris proqramı erkən uşaqlıq təhsili dövrünün bütün mərhələlərini əhatə edir. Çexiya, Kipr, Niderland, Slovakiya, Albaniya və İsveçrə kimi ölkələrdə isə tam əksi olaraq erkən uşaqlıq təhsili iki fərqli qurumun nəzarətində olduğu üçün keyfiyyət göstəriciləri arasında boşluqlar mövcuddur. Bundan əlavə, hələ də bu sahədə islahatlar aparılmağa davam edilir.

Son 10 ildə Avropa ölkələri erkən uşaqlıq təhsili sisteminin əhatə dairəsini genişləndirmək üçün hüquqi çərçivələr hazırlayıb. Aİ-nin 2030-cu il üzrə hədəfi 3 yaşdan ibtidai təhsilə keçid yaşına qədər olan uşaqların 96%-nin erkən uşaqlıq təhsilində iştirakını təmin etməkdir. Bundan əlavə, 0-3 yaş arası uşaqların erkən uşaqlıq təhsilində iştirak səviyyəsinin 45%-ə çatdırılması nəzərdə tutulur. Erkən uşaqlıq təhsilinin keyfiyyətini artırmaq üçün İtaliya və Finlandiya müəllimlərin minimum ixtisas tələblərini artıran islahatlar həyata keçirib. İtaliya, Lüksemburq, Malta və Rumıniya erkən uşaqlıq təhsilinin xidmətlərini vahid təhsil qurumunun nəzarətinə verərək idarəetmədə koordinasiyanı artırıb. Bununla belə, erkən uşaqlıq təhsili sahəsində xidmət göstərən müəllimlərinin ixtisasını artırmaq və daha yüksək səviyyədə inteqrasiya olunmuş sistemlər yaratmaq üçün hələ də ciddi investisiyalara ehtiyac var.

Mənbə: European Commission/EACEA / Eurydice (2025), Key data on early childhood education and care in Europe - 2025. Eurydice report. Luxembourg: Publications Office of the European Union