Son illərdə təhsil sahəsində həyata keçirilən uğurlu islahatlar müxtəlif fənlərin tədrisində innovativ texnologiyaların tətbiqinə də geniş imkanlar yaradıb. Xüsusilə rəqəmsal təhsil resurslarının inkişafı və onların təhsil prosesinə inteqrasiyası müəllim və şagirdlərə müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq daha effektiv öyrənmə və əməkdaşlıq mühiti təqdim edir. Elm və Təhsil Nazirliyinin həyata keçirdiyi müxtəlif layihələr, o cümlədən "Rəqəmsal dərslik" layihəsi şagirdlərin dərs materiallarına hər yerdən və istənilən cihaz vasitəsilə asanlıqla daxil olmasına imkan yaradaraq təhsilin əlçatanlığını artırıb. Bu imkanlarla yanaşı, Azərbaycan təhsil mühitində istifadə olunan interaktiv təlim platformaları, virtual laboratoriyalar və digər rəqəmsal resurslar tədris prosesinin həm daha dinamik, həm də əyaniləşdirilmiş şəkildə təşkilinə şərait yaradır. Bu yanaşmalar çərçivəsində yalnız tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə deyil, eyni zamanda, şagirdlərin texnoloji bacarıqlarının inkişafı ilə yanaşı, fənn müəllimlərinin çoxillik metodiki təcrübələrinin bir-biri ilə bölüşməsi də bu gün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Bu gün orta ümumtəhsil məktəblərində bir çox fənlərin tədrisində artırılmış reallıq (AR), virtual reallıq (VR) və distant təhsil texnologiyalarının (DTT) tətbiqi müasir dövrdə təhsil prosesinin optimallaşdırılması və şagirdlərin öyrənmə imkanlarının genişləndirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Xüsusilə riyaziyyat, fizika, informatika və astronomiya kimi təbiət elmlərində artırılmış reallıq və virtual reallıq texnologiyalarının tətbiqi bu elmlərin tədrisində yeni yanaşmaların və metodların formalaşmasına təkan verib. Dünyada müşahidə olunan bu tendensiya son illərdə Azərbaycan təhsil sistemində də geniş yayılaraq fənlərin tədrisi prosesində innovativ yanaşmaların tətbiqini qaçılmaz edib. Bu yanaşmalar tədris prosesini müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq daha effektiv, interaktiv və şagirdyönümlü şəkildə qurmağa imkan verir. 

Bu inkişafı nəzərə alaraq Abşeron rayonunun Saray qəsəbə 1 nömrəli tam orta məktəbin fizika müəllimi olaraq distant təhsil texnologiyalarının fizika dərslərində istifadəsinə dair şəxsi təcrübələrimi həmkarlarımla bölüşməyi əhəmiyyətli hesab edirəm. İnnovativ tədris metodlarının tətbiqi şagirdlərin təlimə marağını artırır. Nəzəri biliklərin praktiki tətbiqini daha çevik və əlçatan edən yeni texnologiyaların rolu danılmazdır. Məqsədim həmkarlarımla bu texnologiyaların istifadəsinə dair uğurlu yanaşmaları paylaşmaqla, ümumi təhsil keyfiyyətini yüksəltmək və müasir texnoloji imkanlardan daha səmərəli istifadə etməyə töhfə verməkdir. Bu texnologiyaların istifadəsi şagirdlərə fizikanın əsas qanunlarını daha yaxşı anlamağa və bu bilikləri praktik şəkildə tətbiq etməyə imkan yaradır. Məsələn, artırılmış reallıq texnologiyaları vasitəsilə şagirdlər fiziki prosesləri və qanunları vizual olaraq müşahidə edə bilir. Virtual reallıq isə real laboratoriya şəraitini təqlid edərək şagirdlərin təcrübə aparma bacarıqlarını inkişaf etdirir.

Distant təhsil texnologiyalarının tədrisdə istifadəsi, xüsusilə interaktiv platformalar, simulyasiya proqramları və digər rəqəmsal alətlərin tətbiqi həm şagirdlərin marağını artırır, həm də çətin anlaşılan mövzuların daha sadə və təsirli şəkildə izahını mümkün edir. Hesab edirəm ki, bu istiqamətdə əldə etdiyim təcrübə və nəticələrin paylaşılması həmkarlarımın da distant təhsil vasitələrindən səmərəli istifadə etmələrinə kömək edə bilər. Distant təhsil texnologiyalarının müasir dövrdə tədris prosesinə inteqrasiyası yalnız fənlərin öyrədilməsində deyil, həm də təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır.

Bununla yanaşı, təbiət elmlərinin tədrisinin özünəməxsus xüsusiyyətləri onların yeni informasiya texnologiyaları və texnoloji yanaşmaların istifadəsində nisbətən geridə qalmasına səbəb olur. Bu sahələrdə distant texnologiyalar və innovativ yanaşmaların tətbiqi, xüsusən də praktiki bacarıqların inkişafı və eksperimental məlumatların təhlili baxımından xüsusi çətinliklər yaradır. Bunun səbəbi ondadır ki, bu fənlər laborator avadanlıqlarla işləyərkən praktiki bacarıqların səmərəliliyi və eksperimental məlumatların alınıb təhlil edilməsi fiziki olaraq laborator işlərin yerinə yetirilməsini tələb edir ki, bu laborator işlər də xüsusi təchiz edilmiş laboratoriyalarda həyata keçirilməlidir. Lakin orta təhsil müəssisələrində bu laboratoriyalar həmişə tam komplektləşdirilməmiş olur. Köməyə isə kompüter qrafikası, artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) kimi yeni texnologiyalar gəlir. Burada diqqət yetirilməli bir məqam da ondan ibarətdir ki, təhsildə yeni texnologiyaların tətbiqi innovasiyalarla nəzərdən keçirildiyi kimi, müasir həyatın bir çox sahələrində də müxtəlif innovativ məsələlərin tətbiqi təhlil edilir.

Bu gün tədris prosesində müxtəlif təlim proqramlarının üstünlükləri və imkanları, AR və VR texnologiyalarından istifadə etməklə fizikanın öyrənilməsi artıq yeni müstəviyə qədəm qoyub. Bu texnologiyaların istifadəçi interfeysi fiziki eksperimentlərin virtual laboratoriyası və praktik tapşırıqların yerinə yetirilməsində müstəsna əhəmiyyətə malikdir, müəllim və şagirdlərin daha dinamik və səmərəli öyrənmə mühitində birgə əməkdaşlıq etməsini təşviq edən müasir texnoloji alətlərdən ibarətdir. Bu platformalara Microsoft XNA, Unity 3D Engine və s. texnologiyaları nümunə göstərmək mümkündür. Bu platformaları üstün edən digər bir cəhət onların əsas funksionallıqlarının C++ dilində yazılması, qrafik modellərin isə 3D MAX texnologiyası vasitəsilə ərsəyə gəlməsidir ki, bu da zaman keçdikcə texniki yenilənmələrin mütəmadi aparılmasına və funksionallığın daha da təkmilləşdirilməsinə geniş imkanlar verir. Bu texnologiyaların funksionallığı, istifadəçi interfeysi və istifadə olunan proqram təminatının analizləri onu göstərir ki, fizikanın tədrisində yeni texnologiyaların ənənəvi tədris üsulları üzərində bir sıra üstünlükləri yaradır. Xüsusilə orta ümumtəhsil məktəblərində tədris prosesi çərçivəsində yeni texnologiyaların fizikaya tətbiqi universallığa malikdir və müxtəlif tip təhsil müəssisələrində fizikanın tədrisi prosesində geniş istifadə edilməsi böyük perspektivlər vəd edir. Bu da, eyni zamanda, təhsili daha əlçatan, təhlükəsiz və maraqlı etməyimizə imkan verir. Gəlin bu platformalardan bəzilərinə nəzər salaq:

“PhET Interactive Simulations” həlli ABŞ-nin Kolorado Universiteti tərəfindən hazırlanıb. Müxtəlif fizika sahələrini əhatə edən interaktiv simulyasiyalarla (mexanika, optika və s.) yanaşı, bir çox təlim tapşırıqlarının icrası və əyani nümayişi üçün də əlverişli olduğuna görə şagird və müəllimlər üçün unikal vasitə kimi geniş istifadə edilir. Başlıca üstünlüyü bundadır ki, proqram şəklində quraşdırılmağa ehtiyac qalmır, veb əsaslıdır və istifadəsinə görə ödəniş tələb olunmur.

Digər alət kimi “Algodoo”nun adını çəkmək olar. İstifadəsi asan interfeysə malik olan və 2D vizualizasiyasını dəstəklədiyinə görə hesab edirəm ki, əsasən klassik mexanika qanunlarını öyrətmək üçün idealdır.

Oyun və animasiya yaradılması məqsədilə istifadə olunan “Blender” platforması fizikanın mühərriklə bağlı bəhsi üçün xüsusi alətlər ("Rigid Body", “Soft Body”, “Fluids” və s.) təqdim edir və fiziki hadisələrin simulyasiyası, xüsusilə dinamik vizuallaşdırmalar yaratmaq istəyənlər üçün çox faydalıdır.

Elektrik dövrələri, işıq və səs, hərəkət, xüsusilə dalğa mexanikası kimi mövzuların öyrədilməsi məqsədilə məktəblər üçün nəzərdə tutulmuş fizika simulyasiya əsaslı “Yenka” platforması daha məqsədəuyğundur. Bu platforma daha çox dalğaların yuxarıdan aşağıya yayılmasını əyani surətdə nümayiş etdirməyə və su, səs və ya elektromaqnit dalğaları ilə qırılma, müdaxilə, difraksiya və əks kimi əsas hadisələri araşdırmağa imkan verir. Spesifik xüsusiyyətlərdən biri də nöqtə və ya düz dalğa mənbələri, sürəti və istiqamətini idarə edə biləcəyiniz hərəkətli rəqslərin və dalğalar amplitudasını müşahidə etməyimizə imkanlar yaradır. Biz buraya şüanın yansımasını, qırılma tezliyini təhlil etmək üçün şkalalar üzrə yarıqlar da əlavə edə bilirik.

 Adını qeyd edəcəyim “Virtual Physics Laboratory” və “Ansys” proqram təminatları fizika elminin ali təhsil və elmi-tədqiqat səviyyəsində tətbiqini dəstəkləyən virtual təcrübələri vizuallaşdırır ki, onların vasitəsilə struktur mexanikası və termodinamika kimi sahələrin fundamental prinsipləri əyani nümayiş etdirilir, eyni zamanda, hidrodinamika və aerodinamika kimi maye və qazların hərəkətini və davranışını öyrənən sahələrin prinsiplərini laborator şəraitdə təcrübədən keçirməyə imkan verir. Bunlar da, əsasən, hava nəqliyyatı mühəndisliyi, tibb, meteorologiya və okeanologiya kimi müxtəlif sahələrdə tədqiqatların modelləşdirilməsi və vizualizasiyası üçün geniş istifadə olunur.

Qeyd olunanları ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, fasiləsiz təhsil sistemində ənənəvi təlim formaları müasir texnologiyalar əsasında fəaliyyət göstərən virtual təlim vasitələri ilə inteqrasiya edərək bir-birini tamamlayır. Bu çərçivədə artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) texnologiyaları xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bu texnologiyalar fizika kursunun tədrisində yanaşmaları kökündən dəyişdirə, şagirdlərin motivasiyasını artıraraq onların təhsil keyfiyyətini yüksəldə və rəqəmsal akademik mühitə çevik inteqrasiyasını təmin edə bilər. Bu da öz növbəsində aşağıdakı istiqamətlər üzrə müsbət və səmərəli nəticələr əldə etməyə imkan verir:

– Müasir rəqəmsal cəmiyyətdə fənn müəllimlərinə təbiət elmlərinin tədrisinə dair zəruri peşə bacarıqlarının qazandırılmasının vacibliyini;

– Müasir texnologiyaların təhsilə inteqrasiyası fənn müəllimlərinin rəqəmsal səriştələrinin artırılmasının zəruriliyi;

– AR və VR texnologiyaları ilə işləmə bacarıqları təlim prosesində daha innovativ yanaşmaların tətbiqinə şərait yaradır və müəllimlərin peşəkar inkişafına töhfə verməsi;

Şagirdlərin məktəb inventarında yer alan mövcud laborator qurğular və alətlərlə yanaşı, artırılmış reallıq texnologiyalarının inteqrasiyasından istifadə edərək tədrisin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması və s.

Bu da bizə onu vurğulamağa əsas verir ki, ənənəvi laboratoriya qurğularının artırılmış reallıq (AR) texnologiyaları ilə birgə istifadəsi şagirdlərin praktiki bacarıqlarını daha da inkişaf etdirir və bu yanaşmalar yalnız nəzəri biliklərin deyil, həm də onların praktiki tətbiqinin daha dərindən mənimsənilməsinə xidmət edir. Bu amillər STEM və STEAM əsaslı metodların təhsil prosesinə gətirdiyi üstünlükləri də dəstəkləyir, çünki bu yanaşmalar şagirdlərin nəzəri və praktiki biliklərini kompleks şəkildə inkişaf etdirməyə yönəlib. Nəticə etibarilə, yuxarıda qeyd olunan innovativ yanaşmalar göstərir ki, AR, VR və distant təhsil texnologiyalarının təlim prosesinə inteqrasiyası təhsilin müxtəlif mərhələlərində tədrisin effektivliyini artırır. Eyni zamanda, bu texnologiyalar STEM/STEAM əsaslı metodlarla əlaqəli olaraq şagirdlərə elm və texnologiyanı yaradıcı və funksional yollarla öyrənməyə imkan yaradır. Şagirdlərin maraq dairəsini genişləndirərək və təhsil prosesində fəallığını artıraraq, bu yanaşmalar ümumilikdə fizika fənninin tədrisinin müasir tələblərə uyğunluğunu təmin edir və onları XXI əsrin qlobal və rəqəmsal iqtisadiyyatına hazırlaşdırır. Bu da bizə onu vurğulamağa əsas verir ki, ənənəvi laboratoriya qurğularının artırılmış reallıq texnologiyaları ilə birgə istifadəsi şagirdlərin praktiki bacarıqlarını daha da inkişaf etdirir və bu yanaşmalar yalnız nəzəri biliklərin deyil, həm də onların praktiki tətbiqinin daha dərindən mənimsənilməsinə xidmət edir.

Nəticə etibarilə yuxarıda qeyd olunan innovativ yanaşmalar onu göstərir ki, AR, VR və distant təhsil texnologiyalarının təlim prosesinə inteqrasiyası təhsilin müxtəlif mərhələlərində tədrisin effektivliyini yüksəldir, eyni zamanda, şagirdlərin maraq dairəsini genişləndirərək və təhsil prosesində fəallığını artıraraq, ümumilikdə fizika fənninin tədrisinin müasir tələblərə uyğunluğunu təmin edir.

Radə Adıgözəlova,
Abşeron rayonu Saray qəsəbə 1 nömrəli tam orta məktəbin fizika müəllimi