Niyə imtahan verəndə bildiklərimizi unuduruq? Bu vəziyyət bir çoxumuz üçün tanışdır. İmtahana hazırlaşırsınız,  hər şey aydın, məntiqli və yaddaqalan görünür. Ancaq imtahan anı gələndə sanki öyrəndiyiniz bütün məlumatlar bir anda silinir. Yaddaşımızdakıları xatırlamaq üçün özümüzü zorlasaq da, bir nəticə çıxmır, sanki bildiklərimiz bizdən daha da uzaqlaşır. Dəhşətli boşluq yaranır… 

İmtahanda bildiklərimizi niyə unuduruq? Daha da əhəmiyyətlisi, bu vəziyyətin qarşısını almağın bir yolu varmı?

“Azərbaycan müəllimi” bununla bağlı https://theconversation.com saytının apardığı araşdırmanı təqdim edir.

Təsəvvür edin ki, imtahana hazırlaşırsınız və hər şey yaxşı görünür. Lazımi hazırlıqları etdiniz və mövzunu mənimsədiyinizi düşündünüz. Ancaq bu, ertəsi gün olacaq imtahanınızın yaxşı keçəcəyinə zəmanət vermir. Çünki tez-tez imtahan zamanı öyrəndiyimiz hər şeyin birdən başımızdan “uçduğunu” görürük.

Sualları düzgün cavablandıra biləcəyəmmi? Kifayət qədər təkrarladımmı? Uğur qazanmasam, nə olar? 

Demək olar ki, hər kəs imtahanda narahatlıq problemi ilə üzləşir. Bəzən bu narahatlıq sualları görəndə geri qayıdır və özümüzü bildiyimiz bütün məlumatları unutmuş kimi hiss edirik.

Beyinin üç sahəsi imtahan zamanı bildiklərimizi unutmağa cavabdehdir. Unutqanlıq zamanı baş verənləri anlamaq üçün beynin üç sahəsi ilə tanış olmalıyıq.

1. Hipotalamus

Hipotalamus duyğularımız və bədənimizin reaksiyaları arasında körpü funksiyasını yerinə yetirir. Bu sahə birbaşa endokrin sistem, hormon nəzarət sistemi ilə bağlıdır. Stres vəziyyətində kortizol kimi hormonlarının ifrazının artması ürək döyüntülərini artırır, tənəffüs xarakterini dəyişir və bədəni «döy və ya qaçış» rejiminə keçirir. Lakin bu reaksiya diqqətin cəmlənməsinə mənfi təsir göstərə bilər. 

2. Hipokampus

Hipokampus baş beynin öyrənmə və yaddasaxlama proseslərinə cavabdeh olan strukturudur. Yeni məlumatların öyrənilməsi və yadda saxlanılması bu sahədə baş verir. Hipokampus yaddaşın qapısı kimi işləyir: beyinə daxil olan və oradan çıxan bütün məlumatlar bu qapıdan keçməlidir. Lakin güclü stres şəraitində bu qapı kilidlənə, məlumatlara giriş çətinləşə, hətta mümkün olmaya bilər. Bu, imtahan zamanı "heç nə xatırlaya bilməmək" hissini izah edir.
Bu iki struktur birlikdə işlədikdə və stres faktorları oyuna daxil olduqda öyrənilmiş məlumatları yadda saxlamaq çətinləşir. İmtahan zamanı unutma əslində öyrənilənlərin siliməsi demək deyil, beynin həmin anda bu məlumatlara çıxa bilməməsidir.

3. Prefrontal korteks 

Prefrontal korteks gözlərin arxasında yerləşir və beynin sakit, məntiqli və idarəedici hissəsidir. Burada, əsasən, insan davranışının planlaşdırılması, düşünülməsi, qiymətləndirilməsi və tənzimlənməsi kimi daha yüksək səviyyəli idrak funksiyaları həyata keçirilir. Bu bölgə üç əsas sahədə mühüm rol oynayır:
İş yaddaşı: məlumatı qısa müddət ərzində zehninizdə saxlamaq və emal etmək qabiliyyətiniz. Məsələn, bir sual oxuduqdan sonra cavabı beyninizdə təhlil edin. 

İmpuls nəzarəti: dərhal impulsları yatırmaq və daha uyğun davranış seçmək qabiliyyəti. Bu, stresli vəziyyətlərdə panikaya düşməməyə kömək edir.
Qərar vermə: Çoxsaylı variantlar arasından məntiqi cavab seçmək bacarığı.

Bununla belə, güclü stres və ya narahatlıq vəziyyətlərində hipotalamusun yaratdığı hormonal dalğalanmalar prefrontal korteksin səmərəli fəaliyyətini pozur. Bu baş verdikdə siz məlumatları məntiqi şəkildə emal edə, dəqiq düşünə bilmirsiniz və imtahan kimi təzyiqli anlarda zehniniz "donmuş" hiss edirsiniz.
Zehnin dalğınlığı bu üç bölgənin - hipotalamus, hipokampus və prefrontal korteksin bir-biri ilə sinxron işləməməsi nəticəsində yaranır. Beyin təhlükədə olduğunu düşünür və instinktiv sistemləri işə salır; ancaq bu, yaşamaq üçündür, düşünmək üçün deyil. Deməli, nə qədər çalışsanız da, həmin anda məlumat əldə edə bilməyəcəksiniz.

İmtahanlar bəzən beynimiz üçün təhdid olur

İmtahan narahatlığı hər bir tələbənin zaman-zaman hiss etdiyi normal vəziyyətdir. İmtahanlara hazırlaşarkən ümumiyyətlə aşağı təzyiq şəraitində işləyirik. Belə bir mühitdə beyin asanlıqla soyuq idrak adlanan məntiqi və analitik düşüncə proseslərini əhatə edir. Məsələn, evdə, yatağınızda sevdiyiniz musiqini dinləmək hipotalamus stres hormonlarını aşağı səviyyədə saxlayır, prefrontal korteks və hipokampus isə problemsiz işləyir. Məlumat öyrənilir, saxlanılır və lazım olduqda istifadə üçün verilir.

Ancaq hər şey dəyişir. Birdən qeyri-müəyyən və məsuliyyətli imtahan mühitinə girdiyimiz zaman beyin aktiv idrak mərhələsinə keçir. Bu termin irrasional və emosional olaraq şərtləndirilmiş düşüncə tərzini təsvir edir. İsti şüur tez-tez açıq bir təhlükə və ya güclü stres vəziyyətlərində aktivləşir. Beləliklə, imtahan aşağıdakı kimi düşüncələrlə müşayiət olunan stres kaskadına başlayır:

"Uğursuz olsam, gələcəyim necə olacaq?"
"Heç nə xatırlamıramsa, nə olacaq?"
"Bu imtahanda uğursuz olsam, nə olacaq?"
"Hamı məndən daha yaxşı hazırlaşıb".

Bu düşüncələr hipotalamusu aktivləşdirir. Kortizol kimi stres hormonlarının səviyyəsi artır. Bu, hipokampusun məlumatları xatırlamaq qabiliyyətini ləngidir və prefrontal korteksin aydın qərarlar qəbul etmə qabiliyyətini pozur. Nəticə? Beyninizin boşaldığını hiss edirsiniz. Deyəsən, üzərində işlədiyiniz hər şey artıq var, lakin əlçatmaz görünür. Bu, imtahana kifayət qədər hazır olmadığınıza işarə deyil, əksinə, beyninizin səhv rejimdə olduğuna işarədir.

Bir sözlə, imtahan zamanı unutma dediyimiz şey beynimizin imtahanı təhdid kimi qəbul etməsinin və bununla mübarizə aparmasının nəticəsidir. Nəticədə bu proses beynin bir növ müvəqqəti donmasına səbəb olur və məntiqi idrak fəaliyyətini çətinləşdirir.

İmtahanlar zamanı unutma problemini necə həll etmək olar?

Yaxşı xəbər odur ki, beynin dağınıqlığının qarşısını almaq üçün edə biləcəyimiz  bəzi effektiv yollar var. İlk növbədə stresi azaltmağa diqqət yetirmək lazımdır. Buna nail olmağın bir yolu imtahan zamanı qəbul edilən təhlükəni yenidən nəzərdən keçirmək üçün koqnitiv davranış texnikaları və ya istirahət üsullarının tətbiqidir. Bu cür metodların müntəzəm tətbiqi imtahan zamanı yaranan stresli reaksiyanı azalda bilər və insanın rasional düşüncəyə qayıtmasına imkan verir.
Hərbçilərin real döyüş ssenarilərini təqlid edən gərgin şəraitdə yeni əsgərlərə təlim keçməsinin əsas səbəbi onları gələcəkdə oxşar vəziyyətlərdə soyuqqanlı davranmağa hazırlamaqdır. Çünki insan hər hansı vəziyyətlə nə qədər çox üzləşərsə, onu təhlükə kimi qəbul etmək ehtimalı bir o qədər azalır. 

Buna görə imtahana tam rahat və sakit mühitdə deyil, həqiqi imtahan şərtlərinə mümkün qədər yaxın şəraitdə hazırlaşmaq faydalıdır. İmtahan təzyiqi kimi kiçik streslərlə özünüzü sınaya bilərsiniz. Bu halda imtahanda çaxnaşmaya düşməkdənsə, beyninizin həmin şəraitə məntiqli reaksiya verməsinə kömək edirsiniz. 

Nəhayət, pis bir nəticə əldə etsəniz belə, bunun son olduğu fikrini ağlınızdan çıxarın. Bu o demək deyil ki, növbəti dəfə vəziyyəti yaxşılaşdıra bilməyəcəksiniz, bunu heç vaxt unutmayın!