Elmdə akademik dürüstlüyü necə təmin edə bilərik? – Alim rəyi

Məlum olduğu kimi, ötən həftə Elm və Ali Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinin direktoru Ülkər Səttarovanın sədrliyi ilə Azərbaycan Respublikası Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurasının (ETƏŞ) növbəti iclası keçirilib.

İclasda əvvəlki illərə aid dissertasiya mövzuları ilə bağlı müəssisələrə göndərilmiş rəsmi məktub əsasında təqdim olunan məlumatlar müzakirə olunub. Ümumilikdə, 49 elm və ali təhsil müəssisəsindən daxil olmuş və Şuranın katibliyi tərəfindən sistemləşdirilmiş 1000-dən çox mövzu Şura üzvlərinin rəy və təklifləri nəzərə alınmaqla açıq səsvermə yolu ilə təsdiqlənib.

Alimlərimiz nədən yazır? Hansı mövzularda elmi iş müdafiə edirlər? Bu mövzular ETƏŞ-də necə müzakirə olunur? “Azərbaycan müəllimi”nə müsahibəsində görüş iştirakçılarından Elm və Təhsil Nazirliyinin Mikrobiologiya İnstitutunun Mikrobioloji biotexnologiya laboratoriyasının müdiri biologiya elmlər doktoru, professor Könül Baxşəliyeva son iclas barədə təəssüratlarını, müzakirə olunan məsələlər barədə fikirlərini bölüşüb.  

- İclasda ölkənin müxtəlif elmi tədqiqat və ali təhsil müəssisələrindən daxil olan fəlsəfə və elmlər doktorluğu hazırlığı üzrə verilən mövzuların qeydiyyata alınması ilə bağlı məsələlər müzakirə edildi. Daha dəqiqi, iclas öz işini nəzərdə tutulan gündəlik üzrə gördü. İclas ilk dəfə keçirilmədiyi üçün bizim üçün qeyri-adi bir şey deyildi. Ümumiyyətlə, ETƏŞ-in iclasları çox gözəl praktika ilə təşkil olunur və o səbəbdən də iclaslarımız çox rahat və işgüzar şəraitdə keçir. Bu praktikanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ETƏŞ-ə təqdim olunan mövzular hamıya iclasdan xeyli qabaq göndərilir. Bununla da əvvəlcədən mövzularla tanş olmaq, rəy və təkliflər vermək imkanı yaradılır. Təqdim olunan mövzu ilə bağlı düzzəliş və ya iradlar olduqda iclasa qədər  mövzunu təqdim edən tərəfə çatdırılır. Mövzular ətrafında müzakirələr təşkil olunur və hər iki tərəfi qane edən variant çıxarılır. Hörmətli Ülkər xanım da iclasda hər bir kəsə sərbəst fikrini bildirmək, fikir mübadiləsi etmək, iclasda müzakirə olunan məsələlərə sərbəst şəkildə fikir söyləmək imkanı yaradır. Bu səbəbdən də bizim iclaslarda müzakirəsi yarımçıq qalan və ya qəbul edilən qərarların reallığı əks etdirməməsi ilə bağlı şübhələrə yer qoyulmur.  

- Alimlərimiz hansı mövzularda yazır? Dissertasiya mövzuları necə seçilir və təsdiqlənir? Ümumiyyətlə, təsdiq olunan mövzular nə dərəcədə aktual və innovativdir?

- ETƏŞ ölkə üzrə yerinə yetririlən dissertasiya mövzularını müzakirə etdiyinə görə elmi rəhbərlər və ya elmi məsləhətçilər tərəfindən verilən mövzular elmin bütün sahələrini əhatə edir desəm, yanılmaram. Çünki verilən mövzular həm humanitar, həm təbiət, həm də texniki  elmləri əhatə edir. Mən bioloq olduğuma görə onu qeyd edə bilərəm ki, bu istiqamətdə verilən mövzular biologiyanın bütün sahələrini əhatə edir, birmənalı olmasa da, mövzuların çoxu həm aktuallıq, həm də innovativ dəyərlər daşıyır. Belə ki, bizim müzakirə etdiyimiz mövzular təkcə son illərdə verilənləri deyil, hətta 10-20 il bundan qabaq verilən mövzuları da əhatə edir ki, onlar arasında köhnəlmiş, müasir dövrün tələbləri ilə uzlaşmayan mövzulara da rast gəlinir.  Bunun da səbəbi onunla bağlıdır ki, dissertasiya mövzularının verilməsi və təsdiq edilməsi ilk olaraq elmi-tədqiqat və ali təhsil müəssisələrinin Elmi Şurasında həyata  keçirilir və sonra tələb olunan formada mövzuların adları ETƏŞ-ə təqdim edilir. 

Bu baxımdan, mövzuların aktuallıq kəsb edib-etməməsi, innovativ dəyərlər daşıyıb-daşımamasına görə əsas məsuliyyət də onların üzərinə düşür. Mövzuların ETƏŞ-də müzakirəsi zamanı biz müəyyən düzəlişlər və iradlar bildirsək də təkcə ada əsasən mövzunun nə dərəcədə tələblərə cavab verməsini birmənalı qiymətləndirmək olmur. Təkcə onu qeyd edim ki, eyni və ya yaxın adlarda olan mövzuların yerinə yetirilməsi zamanı fərqli metodik yanaşma tətbiq etməklə onların hər ikisini  yüksək səviyyədə yerinə yetirmək mümkündür. Bunun belə olub-olmamasına nəzarəti də mövzunun yerinə yetirildiyi təşkilatların elmi şuraları və onların nəzdində fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şuraları həyata keçirir. Daha dəqiqi, hər birimiz tutduğumuz vəzifədən asılı olmayaraq öz üzərimizə düşən vəzifəni düzgün yerinə yetirsək, düşünürəm ki, problemlərimizin əksəriyyəti həll olunar.
 
- İclasda dissertasiya mövzuları seçilərkən elmi etika və akademik dürüstlük məsələləri ilə bağlı nə kimi təkliflər səsləndirildi?

- Qeyd edə bilərəm ki, elmi etika və akademik dürüstlük ETƏŞ-in diqqət mərkəzində və fəaliyyətində əsas götürdüyü prinsiplərdir, lakin bu gün təhsil və tədqiqat sahələrində akademik dürüstlüyün və elmi etikanın yeri hələ tam doldurulmayıb. Plagiatlıq,  kopyalama, saxtakarlıq, ikiqat təqdimat, başqalarının işinə sahiblənmək, etik standartların pozulması və s. kimi hallara cəmiyyətdə rast gəlinir ki, bu da akademik dürüstlüyün təminatı üçün görüləcək işlərin kifayət qədər olmasını deməyə imkan verir. Bu səbəbdən də sonuncu iclasda akademik dürüstlüyün qorunmasına dair ETƏŞ-in adından vahid açıqlamanın ictimaiyyətə təqdim olunması barədə qərar qəbul edildi.  

- Mühüm məsələlərdən biri elmi fəaliyyətin şəffaflığının təmin olunması ilə bağlıdır. Bu sahədə nə kimi yanaşmaları qeyd edə bilərsiniz? 

- Birmənalı şəkildə qeyd edə bilərəm ki, elmi fəaliyyətin şəffaflığının təmin olunması, ilk növbədə, təhsil və tədqiqat sahələrində akademik dürüstlüyün təmin edilməsi və etik normalara əməl edilməsindən keçir. O ki qaldı bu barədə müsbət nəticəyə, bu məslələrin müzakirə obyektinə çıxarılması və onun təmin edilməsinin vacibliyinin başa düşülməsi müsbət nəticə kimi qeyd edilə bilər. Düzdür, ayrı-ayrı qurumların işini buna müsbət misal kimi göstərmək olardı, lakin mən “bir güllə bahar olmaz” fikrinə üstünlük verirəm və düşünürəm ki, bu sahədə hələ müəyyən işlər görülməlidir.

- Akademik dürüstlüyün qorunmasına dair ETƏŞ-in adından vahid açıqlamanın ictimaiyyətə təqdim olunması barədə qərar qəbul edilib. Sizcə, bu açıqlama hansı prinsipləri əks etdirməlidir?

- Bəli, ETƏŞ-in sonuncu iclasında belə bir platformanın hazırlanması və ictimayyətə təqdim olunması haqqında qərar qəbul edilib. Fikrimcə, akademik dürüstlüyün  əsas məqsədi keyfiyyətli kadrların hazırlanması ilə yanaşı, cəmiyyətin akademiklik missiyasının düzgün şəkildə yerinə yetirilməsinə köməklik göstərməkdir, təhsil və tədqiqat   mühitlərində şəffaflıq etik davranış və ədalət prinsiplərinin qorunmasını təmin etməlidir. Eyni zamnda akademik dürüstlük əldə edilən biliklərin  paylaşılması prosesində etibarlılığı və obyektivliyi təmin etmək və  qorumaqdır. Bunun həyata keçirilməsi, yəni cəmiyyətdə akademik dürüstlüyü təmin etmək üçün dürüstlük, güvən, məsuliyyət, ədalət, hörmət, əxlaq, etika, məxfilik və cəsarət kimi kriteriyalardan  istifadə edilməlidir və onlara görə məsuliyyəti bu və ya digər qurumun ayrı-ayrı üzvləri yox, bütövlükdə həmin qurumun özü daşımalıdır.