Riçard Fillips Feynman (Faynman) (ing. Richard Phillips Feynman; 11 may 1918, Kuins, Nyu-York, ABŞ — 15 fevral 1988, Los-Anceles, ABŞ) — amerikalı fizik, əsas nailiyyətləri nəzəri fizika və kvant fizikası sahəsinə aiddir. Kvant elektrodinamikasının yaradıcılarından biridir. Fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı (1965, S.Tomonaqa və C.Şvinqerlə birlikdə). R.Feynman XX əsrin ən parlaq nəzəri fiziklərindən olmaqla yanaşı, həm də elmi düşüncənin fəlsəfi və sosial tərəflərini aydın və sadə dildə izah edən natiq və maarifçi idi. Onun humanitar sahələr üçün məşhur mühazirələri əfsanəyə çevrilmiş və elmə bir neçə nəslin gənclərini cəlb etmişdir.

“Наука, не-наука и все-все-все” adlı toplu kitabına (Riçard Feynman – Наука, не-наука и все-все-все: АСТ, 1998 (rus dilində nəşr: 2017)) Feynmanın 1963-cü ildə Vaşinqton Universitetində oxuduğu və daha əvvəl dərc olunmamış mühazirələri daxil edilib. Onun “mənzərəli elmi hekayə” üslubunda söylədiyi bu mühazirələr həm dərin elmi-fəlsəfi düşüncə daşıyır, həm də müasir insan üçün həyati önəmli suallar qoyur.

Burada Feynman elmin təbiəti, onun dəqiqliyinin nisbi xarakteri, elm və dəyərlər, elm və din münasibətləri, həmçinin müasir insanın elmi dövrdəki mövqeyinə dair dərin mülahizələrini bölüşür. 

Onun əsas iddiası budur ki, elm heç vaxt mütləq dəqiqlik təqdim etmir. Bütün biliklər müəyyən ehtimallar və təxmini nəticələrdir. Elm insanı daim şübhə və qeyri-müəyyənliklə yaşamağa öyrədir. Bu xüsusiyyət isə yalnız elm üçün deyil, bütün cəmiyyət üçün vacibdir, çünki inkişaf ancaq şübhə və suallardan doğur. 

Bu mühazirələrdə Feynman oxucunu və dinləyicini elmin romantikasına, onun gözəlliyinə cəlb edir. Onun dili ilə elmin hər bir detalı – atomların rəqsi, qalaktikaların düzülüşü, insanın fiziologiyası – möcüzə kimi təqdim olunur. Bu yanaşma yalnız elm adamı üçün deyil, humanitarlar və geniş ictimaiyyət üçün də aktualdır. Kitab həm maarifləndirici, həm də tənqidi düşüncə məktəbi rolunu oynayır.

“Наука, не-наука и все-все-все” yalnız bir elmi-populyar kitab deyil, həm də elm fəlsəfəsi və mədəniyyətinin dərslər toplusudur. Feynman göstərir ki, elm insanın bilik sərhədlərini genişləndirir, amma onun necə davranacağına dair cavab vermir. Elm insanı təvazökarlığa, daim şübhə etməyə və axtarışda olmağa öyrədir. Bu məqam isə həm elm, həm də bütün bəşəriyyət üçün inkişafın əsas şərtidir.

Feynman elmi bir neçə cəhətdən izah edir və bizi düşünməyə məcbur edir:

- Elm – yaratmaq qabiliyyətidir. Texnologiyalar, yeni vasitələr, yeni imkanlar. Sənaye inqilabından tutmuş kosmik uçuşlara qədər hər şeyin əsasında bu xüsusiyyət dayanır.

- Elm – biliklər toplusudur. Toplanmış faktlar, qanunauyğunluqlar və nəzəriyyələr.

- Elm – metoddur. Yəni müşahidə və təcrübə ilə təsdiqlənən düşüncə tərzi.

R.Feynman  deyir: “Elm insanı daim şübhə içində yaşamağa öyrədir, çünki yalnız şübhə bizi yeni ideyalara aparır”.

Əslində, bu fikirdə çox böyük hikmət var. Əgər elm mütləq cavablar təqdim etsəydi, inkişaf dayanardı. İrəliləyiş isə ancaq sorğu-sualdan, mövcud bilikləri yenidən yoxlamaqdan doğur.

Burada Feynmanın çağırışı həm də cəmiyyətədir: insan hər hansı bir məsələdə “tam əminlik” arxasınca qaçmamalıdır. Əminlikdən çox, axtarış və tərəddüd insanı irəli aparır.

Elm insanlığa bəşəriyyətin tarixində heç vaxt olmadığı qədər güc qazandırıb. Amma bu güc ikiüzlüdür. Atom enerjisi həm elektrik işığıdır, həm də kütləvi qırğın silahı. Biotexnologiya həm həyat xilas edir, həm də süni epidemiyalara qapı açır.

Etik dəyərlər sahəsi tarixən fəlsəfə, humanitar ənənələr və dini-mənəvi sistemlər tərəfindən formalaşdırılmışdır. Məsələn:

- Elm bizə atom enerjisinin necə alınacağını göstərir, amma onu elektrik istehsalı üçün, yoxsa silah hazırlamaq üçün işlətmək lazım olduğu barədə qərar vermir.

- Biologiya bizə genetik manipulyasiyanın mümkün olduğunu sübut edir, amma hansı hallarda gen mühəndisliyinə icazə verilməli olduğu etik sualdır.

Elm insanlığa texnoloji inqilablar qazandırır: sənaye istehsalı, atom enerjisi, internet, biotexnologiyalar və süni intellekt. Ancaq bu imkanların istifadəsi texniki yox, mənəvi və siyasi seçim məsələsidir. Atom enerjisi elektrik istehsalı üçün dinc məqsədlərlə istifadə oluna, amma eyni zamanda kütləvi qırğın silahlarının əsasını təşkil edə bilər. İnformasiya texnologiyaları bilik mübadiləsini sürətləndirə, eyni zamanda kütləvi manipulyasiya vasitəsinə çevrilə bilər. Bu, Feynmanın vurğuladığı mühüm tezisi təsdiqləyir: elm özü-özlüyündə neytraldır; onun ictimai nəticələri yalnız dəyərlər və idarəetmə mexanizmləri ilə müəyyənləşir.

Praktik müstəvidə nümunələr çoxdur: atom enerjisi barəsində elmin “nə olacaq?” cavabı hazırdır, lakin bu enerjinin Hirosimada kütləvi qırğın üçün, yoxsa dinc enerji istehsalı üçün istifadəsi artıq etik seçimdir. Biotexnologiyada genetik redaktə üsullarının tətbiqi tibbi irəliləyiş və ya bioetik təhlükə ola bilər – bu barədə qərar vermək elm deyil, etik komissiyalar, cəmiyyətin mədəni dəyərləri və hüquqi çərçivələrdir. Eyni məntiqlə, süni intellekt alqoritmlərinin inkişafı texniki problemdir, amma onların insan hüquqlarına, məxfilik və ədalət prinsiplərinə təsiri humanitar və fəlsəfi müzakirə tələb edir. Deməli, elmin etik dəyərləri müəyyən etməməsi universal bir prinsipdir: elm imkan yaradır, lakin həmin imkanların hansı dəyərlər sistemi əsasında istifadə olunacağı insanlığın fəlsəfi, mədəni və dini irsindən asılıdır.

Burada Feynman çox aydın xətt çəkir: elm dəyərləri yaratmır, yalnız faktlar təqdim edir. Dəyərlərin seçimi isə insanın mədəni, fəlsəfi və dini irsindən qaynaqlanır.

Feynman bunu belə izah edir: elm insana “cənnətin də, cəhənnəmin də qapısını açan bir açar” verir. Ancaq həmin açarı necə istifadə edəcəyimiz – siyasətçilərin, cəmiyyətlərin və fərdlərin seçimidir.

Bu məqamda Feynman mühüm bir fərqi vurğulayır: elmi problem ilə humanitar problem fərqlidir. Elmin yaratdığı məhsulun necə istifadə olunacağı artıq siyasət, mədəniyyət və əxlaq məsələsidir.

Feynmana görə, elm bizə “nə baş verəcək?” sualına cavab verir, amma “biz necə davranmalıyıq?” sualı başqa mənbələrdən – mədəniyyət, din, fəlsəfə, humanizm prinsiplərindən cavab tələb edir.

Mühazirələrin ən romantik hissələrindən biri də elmin gözəlliyinə dair nümunələrdir. Feynman atomların rəqsini, qalaktikaların düzülüşünü, insanın qan dövranını təsvir edərkən göstərir ki, həqiqi elm əslində təbiətin möcüzələrini kəşf etməkdən ibarətdir. Onun fikrincə, təbiətin öz fantaziyası insan təxəyyülündən qat-qat zəngindir. Əgər biz təbiəti dərindən müşahidə etməyi bacarsaq, onda elm yalnız quru bilik deyil, həm də ruhi zövq və estetik təcrübə mənbəyinə çevrilir.

Feynmana görə elm, hər şeydən əvvəl, düşüncə tərzidir. O, bizi təvazökarlığa, daim şübhə etməyə, suallar verməyə və cavab axtarmağa çağırır.

“Наука, не-наука и все-все-все” kitabı təkcə fizika və ya elm adamları üçün deyil. Bu kitab bütövlükdə cəmiyyət üçün bir dərsdir:

- Elm insanı güclü edir,

- Amma həmin gücün necə istifadə olunacağına qərar verən yenə insandır,

- Əxlaq və dəyərlər isə yalnız elmin deyil, bütün mədəniyyətin, bütün bəşəriyyətin birgə məsuliyyətidir.

Sözlərimi Feynmana xas bir ifadə ilə yekunlaşdırmaq istəyirəm:

“Elmdə ən böyük sərvət – şübhədir. Çünki şübhə bizə sabahın qapılarını açır”.

Bu mənada Feynmanın əsəri həm elm adamları, həm humanitar ziyalılar, həm də gənc tədqiqatçılar üçün öyrədici, düşündürücü və dəyərli mənbədir.

Beləliklə, Feynmanın əsəri elmi-populyar diskursdan kənara çıxaraq, elm fəlsəfəsi və elm-sosial münasibətlər sahəsində fundamental təhlil təqdim edir. Bu kitab həm elm adamları, həm də humanitar ziyalılar üçün nəzəri və praktiki əhəmiyyətə malikdir.

Zahid Məmmədov,

iqtisad elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin "Elmi fəaliyyətin təşkili və idarə edilməsi" departamentinin direktoru