Təhsil və elm hər bir ölkənin inkişafının əsas dayaqlarından biridir. XXI əsrdə bilik və innovasiya iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrilib. Bu səbəbdən, inkişaf etmiş ölkələrdə elmin maliyyələşdirilməsi, alimlərin öz ixtiralarından qazanc əldə etməsi və təhsil sektoruna investisiyaların cəlb edilməsi prioritet məsələlərdən biridir. Azərbaycanda da bu istiqamətdə müxtəlif təşəbbüslər irəli sürülür, lakin prosesin daha effektiv təşkili üçün beynəlxalq təcrübədən yararlanmaq, elmi fəaliyyətin maliyyə dayanıqlığını təmin edəcək mexanizmlər yaratmaq vacibdir.

Elm və Təhsil Nazirliyinin İqtisadiyyat İnstitutunun Monetar və fiskal tənzimləmə problemləri şöbəsinin müdiri, iqtisad elmləri doktoru Yaşar Məmmədov “Azərbaycan müəllimi”nə müsahibəsində təhsilə investisiya cəlbi, ianələr, elmin maliyyələşdirilməsi ilə və digər məsələlərdən danışıb.

Müsahibimiz qeyd edir ki, təhsilə investisiya qoyuluşunun artması Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının yüksəlişini göstərir. Təhsilə investisiya qoyuluşunun iqtisadi baxımdan ən effektiv yollarından söz açan alim investisiyanın ən mühüm istiqamətlərindən birinin insan kapitalının inkişafı olduğunu söyləyir: “Bunun üçün təhsil işçilərinin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılmasına diqqət verilməlidir. Bu baxımdan müəllimlərin bilik və bacarıqlarının artırılması məqsədilə müxtəlif təlim və sertifikat proqramlarının maliyyələşdirilməsi zərurəti yaranır”.

Yaşar müəllim bununla bağlı aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini məqsədəuyğun sayır:

•  Təhsil sahəsində ixtisasartırma və yenidən hazırlıq proqramlarının tətbiqi. Belə yanaşma təhsil alan şəxslərin əmək bazarının tələblərinə uyğun olaraq yeni bacarıqlar əldə etməsinə dəstək sisteminin yaradılmasını zəruriləşdirir. 
•  Gənclərin və tələbələrin dəstəklənməsi. Bu vacib tədbir təqaüd proqramlarının tətbiqi, tələbələrin təcrübə imkanlarının genişlənməsi və gənc mütəxəssislərin əmək bazarına inteqrasiyasının təşkili üzrə layihələrin tətbiqi ilə bağlı olmalıdır. 
•  Rəqəmsal və onlayn təhsil platformalarına investisiya. Müasir dövrdə təhsil sektorunun rəqəmsallaşması və onlayn təhsil platformalarının inkişafı xüsusi zərurətdən irəli gəlir. Belə investisiyalar bu kimi istiqamətləri əhatə etsə, daha çox əhəmiyyət kəsb edər.
•  Yerli və beynəlxalq səviyyədə onlayn kurslar kimi fəaliyyət göstərən təhsil platformalarının yaradılması və genişləndirilməsi.
•  Süni intellekt və fərdiləşdirilmiş təhsil həlləri, 
•  Rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi ilə fərdi təhsil metodlarının təkmilləşdirilməsi.
•  E-resurslar və virtual laboratoriyaların fəaliyyəti
•  Təhsil materiallarının elektron formatda əlçatan edilməsi və interaktiv öyrənmə mühitlərinin formalaşdırılması.

Beynəlxalq təhsil layihələrinə qoşulmaq. Qlobal təhsil bazarına inteqrasiya və beynəlxalq təcrübənin tətbiqi üçün aşağıdakı investisiya istiqamətləri önəmlidir:

•  Xarici universitetlər və təhsil müəssisələri ilə tərəfdaşlıq layihələrinin maliyyələşdirilməsi.
•  Qrant və təqaüd proqramlarının tətbiqi, tələbələrin və alimlərin xaricdə təhsil alması və elmi araşdırmalar aparması üçün maliyyə dəstəyi.
•  İnkişaf etmiş ölkələrin təhsil sistemlərinin adaptasiyası ilə qabaqcıl ölkələrin təhsil modellərindən istifadə edərək yerli təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi.

Tədqiqat və innovasiyaya investisiya. Belə yanaşma təhsilin inkişafı üçün elmi araşdırmaların və innovasiyaların dəstəklənməsini aktuallaşdırır. Çünki bu investisiya istiqamətləri uzunmüddətli perspektivdə həm təhsil sisteminin inkişafına, həm də ölkənin iqtisadi potensialının gücləndirilməsinə töhfə verəcək.

Təhsil sektoruna investisiyaların cəlb edilməsi

İnkişaf etmiş ölkələrdə təhsil sektoruna investisiyaların cəlb edilməsi necə təşkil olunur? – sualımıza cavab olaraq Yaşar müəllim söyləyir ki, həmin ölkələrdə təhsil sektoruna investisiyaların cəlb edilməsi çoxşaxəli maliyyələşdirmə mexanizmləri, dövlət və özəl sektorun tərəfdaşlığı, eləcə də innovativ yanaşmalar vasitəsilə həyata keçirilir: “Təhsil sahəsinə investisiyaların artırılması yalnız dövlət büdcəsi hesabına deyil, həm də özəl sektorun aktiv iştirakı ilə təmin edilir. Bu model həm ali təhsil, həm də orta və ixtisaslaşmış təhsil sahələrində tətbiq edilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə təhsil sektoruna investisiyaların cəlb edilməsi üçün aşağıdakı maliyyələşdirmə modelləri tətbiq edilir:

•  Dövlətin maliyyə dəstəyi və subsidiya proqramları;
•  Özəl sektorun iştirakını təşviq edən vergi güzəştləri; 
•  Təhsil kreditləri və tələbə maliyyələşdirmə proqramları.

Həmsöhbətimiz universitet və korporasiya əməkdaşlığına, sənaye və təhsilin inteqrasiyası məsələsinə də toxunaraq deyir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə ali təhsil müəssisələri və iri korporasiyalar arasında əməkdaşlıq təhsil sektoruna investisiyaların artırılmasında mühüm rol oynayır. Bu əməkdaşlıq müxtəlif istiqamətlərdə həyata keçirilir:

•  Tədqiqat və inkişaf (R&D) layihələri;
•  Startap ekosistemlərinin maliyyələşməsi; 
•  Dual təhsil və praktiki təcrübə proqramları;
•  İnnovativ texnologiyaların tətbiqi və rəqəmsal transformasiya sisteminin yaradılması;
•  Onlayn təhsil platformalarına investisiyalar.
  
Alimin sözlərinə görə, inkişaf etmiş ölkələrdə təhsil sektoruna investisiyaların cəlb edilməsi müxtəlif maliyyə mənbələrinin düzgün bölüşdürülməsi və dövlət-özəl sektor əməkdaşlığının gücləndirilməsi ilə təmin edilir. Xüsusilə universitet və korporasiyalar arasında əməkdaşlıq, innovativ texnologiyaların tətbiqi və dövlət tərəfindən yaradılan stimullaşdırıcı mexanizmlər təhsil sahəsində maliyyələşdirməni effektiv edir: “Azərbaycan da bu modeldən bəhrələnərək universitet-sənaye əməkdaşlığının gücləndirilməsi, dövlət-özəl tərəfdaşlıq çərçivəsində təhsilə investisiyaların artırılması və rəqəmsal transformasiya sahəsində addımların atılması təhsil sektorunun inkişafına mühüm töhfə verə bilər”.

İanələrin cəlbi və təhsilin maliyyələşməsi məsələsinə də toxunan alim bunun inkişaf etmiş ölkələrdə geniş yayılan və uğurlu nəticələr verən bir strategiya olduğunu bildirir: “İanələr müxtəlif mənbələrdən toplanaraq təhsil müəssisələrinin inkişafına yönəldilə bilər”.

Effektiv ianə toplama

Yaşar müəllim deyir ki, ianələrin cəlb edilməsi təhsil müəssisələrinin maddi dayanıqlılığını artırır, tədqiqatların maliyyələşdirilməsinə və infrastrukturun modernləşdirilməsinə imkan yaradır. Bu proses müxtəlif mənbələrdən – fərdi donorlar, məzunlar, şirkətlər və dövlət proqramlarından əldə edilən vəsaitlər hesabına təşkil olunur. Təhsil müəssisələri üçün effektiv ianə toplama mexanizmləri kimi aşağıdakı istiqamətlər daha aktual hesab olunur:

•  Universitet və məktəb fondu (Endowment Funds);
•  Korporativ sponsorluq və partnyorluq;
•  Kütləvi ianə toplama (Crowdfunding & Alumni Donations);
•  Dövlətin ianə cəlbi və stimullaşdırıcı mexanizmləri.
 
Dünya ölkələrində təhsil sektoruna edilən ianələr üçün vergi güzəştləri

Bəs Azərbaycanda və dünyada ianələrin təhsil sektoruna yönləndirilməsi üçün hansı vergi və hüquqi təşviqlər mövcuddur? Bununla bağlı sualımızı cavablandıran müsahibimiz ianələrin təhsil sektoruna yönləndirilməsinin dövlətlər üçün strateji əhəmiyyət kəsb etdiyini diqqətə çatdırır. Çünki bu ianələr təhsil müəssisələrinin maliyyə dayanıqlığını gücləndirir, maddi-texniki bazanı yeniləyir və elmi-tədqiqat işlərini dəstəkləyir. Şöbə müdiri bu məqsədlə bir çox ölkələrdə vergi və hüquqi təşviqlər tətbiq edildiyini söyləyir. Bildirir ki, Azərbaycanda vergi güzəştləri əsasən iki istiqamətdə tətbiq olunur: mənfəət vergisindən azad olmalar və özəl təhsil müəssisələrinə verilən güzəştlər. “Dünya ölkələrində təhsil sektoruna edilən ianələr üçün vergi güzəştləri müxtəlif formalarda tətbiq edilir. Bəzi ölkələr ianələri tamamilə vergidən azad edir, digərləri isə ianə məbləğinin mənfəət və gəlir vergisindən çıxılmasını təmin edir. Bu güzəştlər təhsil sisteminin maddi dayanıqlılığını artırmaqla yanaşı, elmi-tədqiqatların daha səmərəli şəkildə aparılmasına kömək edir”.

Alimlərin elmi nailiyyəti
    
Yaşar müəllim söhbət əsnasında alimlərin elmi nailiyyətləri ilə bağlı məsələlərə də toxunub: “Bilirsiniz, ümumilikdə elmi nailiyyət – alimlərin müəyyən bir sahədə apardığı tədqiqatların nəticəsində əldə olunan yeni bilik, ixtira, nəzəriyyə və ya texnoloji yenilikdir. Bu nailiyyətlər elmin inkişafına töhfə verməklə yanaşı, cəmiyyətin və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində inkişafa səbəb olur. Mən düşünürəm ki, Azərbaycanda alimlərin elmi nailiyyətlərinin stimullaşdırılması üçün maliyyə dəstəyi və güzəştlər olmalıdır. Bunun üçün elmi-tədqiqat fondlarının, dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlərin artırılması və xüsusi elmi fondların yaradılması, qrantların genişləndirilməsi, daxili və beynəlxalq qrant proqramlarının daha əlçatan edilməsi, müraciət prosesinin sadələşdirilməsi,elmi dərəcələrin beynəlxalq səviyyədə tanınması – Azərbaycanın elmi dərəcələrinin dünya elmi bazasında rəqabətqabiliyyətli olması üçün islahatların aparılması zəruridir. Gənc alimlər üçün dəstək proqramlarının həyata keçirilməsi, beynəlxalq əməkdaşlıq imkanlarının genişləndirilməsi, xarici universitetlər, tədqiqat mərkəzləri ilə birgə layihələr və qrant proqramlarının dərinləşdirilməsi də elmi nailiyyətlərin artmasına səbəb olacaq amillərdəndir. Alimlərimizin elmi nailiyyətlərinin artmasına təsir edən digər məsələ infrastruktur və resursların inkişafıdır”.

Yaşar müəllim hesab edir ki, elmi laboratoriyaların modernləşdirilməsi, tədqiqat mərkəzlərində avadanlıqların yenilənməsi və yeni texnologiyaların gətirilməsi, elmi nəşrlərə çıxışın genişləndirilməsi, azərbaycanlı alimlərin nüfuzlu beynəlxalq elmi jurnallara çıxışının təmin edilməsi, rəqəmsal elmi bazaların yaradılması,milli elmi informasiya platformalarının formalaşdırılması da elmi nailiyyətlərimizin inkişafında mühüm rol oynayır.