Düzgün cavab axtarışı təhsilin ənənəvi və hələ də əhəmiyyətini itirməyən bir hissəsidir. Riyaziyyatın dəqiq düsturları, elmi prinsiplərin qətiyyəti, tarixi faktların doğruluğu – bütün bunlar müəyyən standartlar üzərində qurulmuş bilik bazasının əsasını təşkil edir. Bu yanaşma şagirdlərin fundamental bilikləri mənimsəməsinə, müəyyən sahələrdə bacarıqlı olmasına və gələcək təhsilləri üçün möhkəm zəmin yaratmasına xidmət edir. İmtahanlar, qiymətləndirmə sistemləri və standartlaşdırılmış tədris proqramları məhz bu “düzgün cavab” mərkəzli yanaşmanın məhsuludur.

Lakin həyatda həmişə qəti və birbaşa cavablar olmur. Qarşılaşdığımız problemlər çoxşaxəli, qeyri-müəyyən və fərqli perspektivlərdən yanaşma tələb edir. Məhz bu nöqtədə “düzgün cavab” axtarışının hüdudları ortaya çıxır.

Təsəvvür edin ki, təhsil bir rəsm əsəridir. Bir tərəfdə hər bir detalı qaydalara uyğun, eyni çalarlarda çəkilmiş mükəmməl tablolar dayanır. Bunlar “düzgün cavab” axtarışının təcəssümüdür – dəqiqlik, standartlaşdırma və səhvsizlik. Digər tərəfdə isə canlı rənglər, maraqlı nüanslar və qeyri-adi kompozisiyalarla dolu sənət əsərləri yer alır. Bu isə yaradıcı düşüncənin sərbəstliyini və özünəməxsusluğunu əks etdirir.

Yaradıcı düşüncə təkcə incəsənətdə deyil, bütün sahələrdə uğurun açarıdır. Yaradıcı düşüncə mövcud bilikləri yeni yollarla birləşdirmək, qeyri-adi əlaqələr qurmaq, fərqli perspektivlərdən baxmaq və orijinal həllər təklif etmək bacarığıdır. Bu, sadəcə nəyisə bilmək deyil, “necə”, “niyə” sualını vermək və “nə ola bilər”i təsəvvür etməkdir. Düzgün cavab hər zaman tapılmaya bilər, amma yaradıcı düşüncə bizi o doğru cavaba yaxınlaşdırır. Müasir dünya sürətli dəyişikliklər, kompleks problemlər və davamlı innovasiya tələbi ilə xarakterizə olunur. Bu şəraitdə yalnız “düzgün” cavabları əzbərləyən deyil, həm də yaradıcı düşünə bilən, uyğunlaşmaq bacarığına malik olan fərdlərə ehtiyac duyulur.

Yaradıcı düşüncə şagirdin öz fikirlərinə və ideyalarına inamını artırır. Şagirdlərə özlərini ifadə etməyi, fərqli düşünməyi və səhvlərdən dərs çıxarmağı öyrətmək çox önəmlidir. Öz ideyalarını təqdim etmək, rəylərdən qorxmadan müzakirələrə qoşulmaq və sosial mühitdə özünü təsdiq etmək şagirdlərdə güvənc hissi yaradır. Bu isə onların şəxsi inkişaflarına və yaradıcı yanaşmalarına birbaşa təsir göstərir.

Ənənəvi təhsil yanaşmasında səhvlər uğursuzluq kimi qiymətləndirilirdi. Lakin yaradıcı düşüncə prosesində səhvlər öyrənməyin və inkişafın ayrılmaz bir hissəsi kimi qəbul edilir. Uğurlu olmaq üçün uğursuzluq lazımdır, hətta vacibdir. Yaxşı deyiblər ki, heç səhv etməyən insan heç nəyə cəhd etməyən insandır. Şagirdlərə səhvləri qəbul etməyi və onları öz inkişafları üçün fürsətə çevirməyi öyrətmək həm onların emosional inkişafına, həm də sosial münasibətlərinə müsbət təsir göstərir. Təhsil mühitində səhvlər qorxulu deyil, müsbət təcrübə kimi qiymətləndirilməlidir.

Yaradıcı düşüncə yalnız intellektual bacarıqları deyil, həm də emosional və sosial bacarıqları inkişaf etdirən vacib prosesdir. Yaradıcı düşüncə yeni ideyalar yaratmaqla yanaşı, başqalarının fərqli fikirlərini qəbul etməyi və onları anlayışla qarşılamağı tələb edir. Müasir təhsil sistemi şagirdləri yalnız fərdi şəkildə deyil, həm də komanda şəklində düşünməyə və işləməyə təşviq edir. Yaradıcı düşüncə bu əməkdaşlıq prosesində mühüm rol oynayır, çünki müxtəlif insanların fərqli yanaşmalarını birləşdirərək, daha yenilikçi və səmərəli həllər tapmaq mümkündür.

Elmi kəşflər, texnoloji irəliləyişlər, sənət əsərləri, biznes strategiyaları, böyük ixtiralar yaradıcı düşüncənin məhsuludur. Bütün bunlar suallara verilmiş “doğru” cavablardan yox, heç kimin vermədiyi suallardan doğulub. Bir uşaq “əgər Yer kürəsi dördkünc olsaydı, nə baş verərdi?” deyə soruşanda, cavabı tapmaq əvəzinə, “sual səhvdir” deyib onu susdururuq. Əslində bu cür düşüncə tərzi cəmiyyətin irəliləməsi üçün lazım olan təməl bacarıqlardan biridir. Sərhədsiz təsəvvür fərdlərin öz potensialını tam olaraq reallaşdırmasına, cəmiyyətə dəyər qatmasına və gələcəyi şəkilləndirməsinə imkan yaradır.

İlon Maskı fərqləndirən suallara verilmiş doğru cavabları deyil, verilməmiş suallara cavab axtarmaq istəyi olub. Məsələn, o, raketlərin birdəfəlik istifadə edilməsinin səmərəli olmadığını düşünərək, bu sahəyə tamamilə fərqli yanaşıb. Ənənəvi raketlərin bir dəfə istifadə edilməsini qəbul etməyib və “niyə yenidən istifadə olunmasın?” sualını verib. Bu sual nəticəsində yaranan SpaceX-in yenidən istifadə olunan raket texnologiyası dünyada inqilab yaradıb. Bu bizə göstərir ki, dünya cavabları təkrar edənlərlə yox, suallara fərqli baxanlarla dəyişir.

Əgər bir gün süni intellekt bütün suallara dəqiq cavab verə biləcəksə, o zaman insanı insan edən nə olacaq? Cavab bəlkə də budur: yaradıcı düşüncə. Məqsədimiz sadəcə “məlumat ötürmək”dirsə, bunu texnologiya bizdən daha yaxşı edir. Amma əgər məqsədimiz düşünən, yaradan, sorğu-sual edən, empatiya qura bilən fərdlər yetişdirməkdirsə, o zaman təhsilin fəlsəfəsi də dəyişməlidir. Müəllimlər “doğru cavab” gözləməkdən çox, “doğru sual” yaratmağa təşviq etməlidirlər. Bu zaman qiymətləndirmə sistemləri də sadəcə nəticəyə deyil, prosesə fokuslanır. Şagirdin necə düşündüyü, nəticəyə necə gəldiyi, fərqli yanaşmaları necə əsaslandırdığı qiymətləndirilir.

Bəs təhsil sistemi bu iki zəruri element arasında necə tarazlıq yaratmalıdır?

“Yaradıcı düşüncə, yoxsa düzgün cavab” dilemması, əslində, bir seçim deyil, tarazlıq məsələsidir. Təhsil sistemi “ya o, ya bu” məntiqindən uzaqlaşmalı, hər iki elementin əhəmiyyətini qəbul etməli və onları bir-birini tamamlayacaq şəkildə inteqrasiya etməlidir. Bizim məqsədimiz sadəcə bilikli deyil, həm də düşünən, yaradan, problemlərə innovativ həllər tapa bilən və dəyişən dünyaya adaptasiya ola bilən nəsil yetişdirmək olmalıdır.

Bu prosesdə müəllimlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Onlar artıq sadəcə bilik ötürücüsü deyil, şagirdlərin təxəyyülünü, tənqidi düşüncəsini və problem həll etmə bacarıqlarını inkişaf etdirən bələdçilər olmalıdırlar. Müəllimlər şagirdləri sual verməyə, fərqli perspektivləri araşdırmağa və öz unikal ideyalarını yaratmağa təşviq etməlidir. Sinif otaqları yalnız bilik anbarı deyil, həm də ideya emalatxanalarına çevrilməlidir. Səhvlər qorxulu düşmən deyil, öyrənmə prosesinin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul edilməlidir.

Bu harmoniya qurulanda təhsil sistemi cəmiyyətin inkişafı üçün ən güclü alətə çevriləcək. Bu, sərhədsiz düşüncənin inqilabı, kəşflərin və yeniliklərin gerçək başlanğıcı olacaq!

Nigar Xəlilova

ADPU-nun magistrantı, müəllim

Mənbə: “Azərbaycan məktəbi” jurnalı