“Dünya elminin gələcəyi” barədə akademik rəy – Zahid Məmmədov

Oxuculara təqdim olunan kollektiv monoqrafiya “Dünya elminin gələcəyi” (“Будущее мировой науки”: коллект. моногр. [Текст] / Л. М. Гохберг (рук. авт. колл.), Т.Е. Кузнецова, Ю.В. Мильшина и др.; под ред. Л.М. Гохберга; Нац. исслед. ун-т «Высшая школа экономики» М.: ИСИЭЗ ВШЭ, 2024. 312 с.) müasir qlobal elmi sistemdə baş verən əsas tendensiyaların, institusional dəyişikliklərin və bilik istehsalının yeni modellərinin kompleks araşdırılmasına həsr olunmuş fundamental elmi əsərdir. Monoqrafiya elmin sosial institut kimi transformasiyasını yüksək analitik dəqiqliklə əhatə edir və elmi-siyasi qərarların verilməsində istifadə oluna biləcək etibarlı metodoloji baza təqdim edir.

Beynəlxalq alimlərin genişmiqyaslı sorğusunun nəticələrinə və ekspert müsahibələrinə əsaslanan əsər elmin effektivliyini artırmaq potensialını və qlobal sosial-iqtisadi, siyasi və texnoloji çağırışlara cavab vermək qabiliyyətini qiymətləndirərək, gələcəyə elmi baxış yaradır.

Elmi əsərin məqsədi və elmi aktuallığı

Müəlliflər elmin gələcək inkişaf trayektoriyalarını, yeni aktorların sistemə daxil olmasını, açıq elmə keçidin institusional nəticələrini və bilik istehsalı prosesinin sosial-iqtisadi təsirlərini təhlil edirlər. Mövzunun aktuallığı qlobal dəyişikliklərin (rəqəmsallaşma, süni intellekt, beynəlxalq əməkdaşlığın yeni formatları, maliyyə arxitekturasının yenilənməsi) elmi sistemə təsirinin güclənməsi ilə müəyyən olunur.
Monoqrafiya bu ehtiyacı nəzərə alaraq elmi siyasətin formalaşdırılması üçün strateji baxış təqdim edir.

Elmin sosial institut kimi transformasiyası

Əsərdə elmin daha açıq, çevik və adaptiv instituta çevrilməsi əsas inkişaf istiqaməti kimi göstərilir. Müəlliflər elmi-təhsil konsorsiumlarının, virtual laboratoriyaların, kooperativ tədqiqat şəbəkələrinin və digər innovativ təşkilati modellərin yüksəlişini əsaslandırır və onların institutlararası əməkdaşlığa təsirini analitik şəkildə izah edirlər.
Açıq elmə keçidin elmi fəaliyyətin nəticəliliyini artırdığı, biliklərin sərbəst yayılmasını sürətləndirdiyi və sosial-iqtisadi səmərələr yaratdığı barədə təqdim edilən arqumentlər sistemli və empirik faktlara söykənir.

Qlobal elmi əməkdaşlıq və geopolitik kontekst

Monoqrafiyada aparılan sorğu və analitik materialların nəticələri göstərir ki, geopolitik gərginliklərə baxmayaraq, beynəlxalq elmi əməkdaşlıq müasir elmin inkişafı üçün vacib determinant olaraq qalmaqdadır. Müqayisəli statistik göstəricilər qlobal elmi məkanın tam fraqmentasiyası ehtimalının aşağı olduğunu və elmin qloballaşmasının dominant tendensiya kimi qorunduğunu sübut edir.
Bu yanaşma rəsmi institutlar üçün xüsusilə dəyərlidir, çünki elmi diplomatiya və beynəlxalq elmi siyasət müasir dövlətlərin strateji prioritetinə çevrilmişdir.

Rəqəmsallaşma və texnoloji transformasiya

Monoqrafiyada rəqəmsal alətlərin elmi tədqiqatlara təsiri kifayət qədər əsaslandırılmışdır. Müəlliflər süni intellektin, böyük verilənlərin və rəqəmsal infrastrukturun:
•    qlobal tədqiqat şəbəkələrinin formalaşmasını,
•    eksperimentlərin məsafədən idarə olunmasını,
•    məlumatın emal sürətinin dəfələrlə artmasını,
•    yeni maliyyələşmə mexanizmlərinin yaranmasını (o cümlədən kraudfandinq),
•    intellektual mülkiyyətin idarə edilməsinin modernləşməsini təşviq etdiyini göstərirlər.
Bu nəticələr dövlət qurumlarında elmin rəqəmsallaşdırılması strategiyalarının hazırlanması üçün bilavasitə əhəmiyyət kəsb edir.

Elmi fəaliyyətin maliyyələşməsi və aktorların rolu

Əsərin mühüm üstünlüklərindən biri elmin maliyyə arxitekturasındakı dəyişikliklərin obyektiv təhlilidir. Müəlliflər göstərirlər ki: 
•    dövlətin rolu vacib olaraq qalır, lakin sahibkarlıq sektorunun elmi tədqiqatlara investisiyası artmaqdadır;
•    qeyri-kommersiya təşkilatları elmi ekosistemdə yeni funksional rola sahib olur;
•    sahələr üzrə risk və məsuliyyət bölgüsü dəyişir.
Dövlət və biznesin balanslaşdırılmış şəkildə iştirakı elmi sistemin dayanıqlılığı üçün əsas şərt kimi təqdim edilir.

Universitetlərin institusional rolu

Monoqrafiya universitetlərin elmi ekosistemin strateji mərkəzinə çevrildiyini xüsusi olaraq vurğulayır. Onların institusional muxtariyyətinin genişlənməsi, maliyyə mənbələrinin diversifikasiyası, elmi nəticələrin tədris prosesinə inteqrasiyası və innovasiya ekosisteminə daxil olması müasir dövrdə əsas meyillər kimi qiymətləndirilir.
Bu, ali təhsil siyasətinin müəyyənləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli analitik materialdır.

İnsan kapitalı və qlobal rəqabət

Monoqrafiyada dünya elmi əmək bazarında istedadlar uğrunda rəqabətin artması, kadr çatışmazlığının ciddi risk kimi meydana çıxması və beynəlxalq akademik mobilliyin intensivləşməsi xüsusi vurğulanır. Müasir elmi siyasətin əsas elementi kimi kadr hazırlığı və xarici mütəxəssislərin cəlbi məsələləri geniş əsaslandırılır.

Elmi-texniki siyasətin yeni prioritetləri

Müəlliflər milli texnoloji suverenlik, iri tədqiqat infrastrukturunun inkişafı, elmi siyasətin qiymətləndirilməsi institutunun gücləndirilməsi və “böyük çağırışlara” cavab verən tədqiqat modellərinin formalaşdırılmasını elmi-texniki siyasətin əsas istiqamətləri kimi müəyyənləşdirirlər.
Bu yanaşma rəsmi institutlar üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.

Prezidentin strateji baxışı ilə əlaqələndirmə

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin AMEA-nın 80 illik yubileyində səsləndirdiyi çıxışda elmin inkişafına dair müəyyənləşdirdiyi strateji istiqamətlər “Будущее мировой науки: коллективная монография” əsərinin əsas tezisləri ilə yüksək dərəcədə üst-üstə düşür. Dövlət başçısının “elmimizin praktik nəticələri olmalıdır… elmi əsərlərlə real həyat və iqtisadiyyat arasında uzlaşma yüksək səviyyədə təmin edilməlidir” fikri müasir elmin qlobal transformasiyasının mahiyyətini səciyyələndirir və monoqrafiyada irəli sürülən elmi yanaşmalarla tam şəkildə uzlaşır.

Kollektiv monoqrafiyada elmin gələcəyinin yalnız nəzəri müstəvidə deyil, iqtisadi artım, texnoloji modernizasiya, rəqəmsal transformasiya, innovasiya ekosistemlərinin gücləndirilməsi və milli rəqabətqabiliyyətinin artırılması kimi praktiki sahələrlə sıx əlaqədə inkişaf etdiyi vurğulanır. Müəlliflər göstərirlər ki, tətbiqyönlü tədqiqatların payının artması, dövlət qurumlarının elm ictimaiyyəti ilə koordinasiyasının gücləndirilməsi və universitet–sənaye əməkdaşlığı elmi nəticələrin reallaşması üçün əsas şərtlərdir.

Bu baxımdan, Prezident İlham Əliyevin dövlət qurumlarının alimlərlə daha fəal və sistemli işləməsi barədə çağırışı monoqrafiyada təqdim edilən qlobal elmi siyasət modelləri ilə tam uyğunluq təşkil edir. Qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, elmin idarə olunmasında institusional sinxronluq və tətbiqyönümlü fəaliyyət strategiyaları elmi biliklərin iqtisadi və sosial sahələrə effektiv transferini təmin edir. Monoqrafiya da məhz bu qarşılıqlı əlaqələrin qurulması üçün nəzəri-metodoloji çərçivə təqdim edir.

Beləliklə, əsərdə yer alan nəticə və təkliflər Azərbaycan elminin Prezident İlham Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş praktiki nəticəyönümlü, innovasiya əsaslı, koordinasiyalı və milli inkişafı birbaşa dəstəkləyən yeni mərhələsinin formalaşması üçün mühüm elmi istiqamətlər təqdim edir. Bu, monoqrafiyanı yalnız analitik mənbə deyil, həm də dövlət elmi siyasətinin elmi əsaslandırılmasına xidmət edən strateji sənəd səviyyəsinə yüksəldir.

Ümumi qiymətləndirmə və nəticə

Monoqrafiya yüksək elmi-nəzəri səviyyəyə malikdir, geniş empirik material əsasında hazırlanmışdır və müasir elm siyasətinin formalaşdırılması üçün etibarlı istinad mənbəyidir. Əsər:
•    elmi idarəetmə sahəsində çalışan mütəxəssislər,
•    dövlət qurumları,
•    universitet rəhbərləri,
•    strateji tədqiqat mərkəzləri üçün praktiki dəyərə malikdir.

Monoqrafiyanın məzmunu, analitik dərinliyi və metodoloji yanaşması onu rəsmi institutlarda istifadəyə, elmi ekspertiza və strateji planlaşdırma proseslərinə daxil edilməyə tam uyğun edir. 

Beləliklə, “Будущее мировой науки: коллективная монография” müasir elmi inkişafın qlobal tendensiyalarını, bilik istehsalının transformasiyasını və elmin idarə olunmasında yeni modellərin formalaşmasını hərtərəfli təhlil edən fundamental tədqiqat əsəridir. Kollektiv monoqrafiya müxtəlif ölkələrdən olan müəlliflərin elmin gələcəyinə dair strateji baxışlarını bir araya gətirməklə, qlobal elmi siyasətin formalaşdırılmasına dair konseptual çərçivə yaradır.

Əsərin xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, burada elmi fəaliyyətin rəqəmsallaşması, süni intellektdən istifadə, interdisiplinar yanaşmalar, elmi nəticəyönümlülük, universitet–sənaye əməkdaşlığının yeni formatları və elmin qlobal idarəetmə mexanizmləri sistemli şəkildə təhlil olunur. Bu məzmun, Azərbaycan Respublikasının son illərdə elmin modernləşməsi istiqamətində müəyyənləşdirdiyi prioritetlərlə səsləşir.
Monoqrafiyanın təqdim etdiyi nəzəri və praktiki nəticələr Azərbaycan elmi ekosisteminin yenilənməsi baxımından da aktualdır. Burada qeyd olunan institutlaşma modelləri, elmi idarəetmədə effektivliyin artırılması, tədqiqat infrastrukturunun modernləşdirilməsi və gənc alimlərin qlobal elmi məkana inteqrasiyasının sürətləndirilməsi kimi məsələlər milli elmi siyasət üçün də dəyərli töhfə verir.

Bu baxımdan, təqdim olunan kollektiv monoqrafiya Azərbaycan elmi üçün strateji istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsində, eləcə də elmi idarəetmədə yeni qərarların elmi əsaslandırılmasında faydalı ola biləcək nüfuzlu mənbələrdən biridir. Əsər rəsmi elmi qurumların, tədqiqat institutlarının və universitetlərin elmi siyasət sahəsində analitik işlərində istifadə oluna biləcək yüksək səviyyəli konseptual çərçivə təqdim edir.

Zahid Fərrux  Məmmədov, 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Elmi fəaliyyətin təşkili və idarəedilməsi departmentinin direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim