Təhsil mahiyyət etibarilə zehnləri və gələcəyi formalaşdıran davamlı bir səyahətdir. Lakin ənənəvi dərs prosesində bəzən təhsilalanların fikri yayınır, marağı azalır və bu da öyrənməni çətinləşdirir. Məhz belə hallarda “Flow vəziyyəti” – yəni insanın tam diqqət və maraqla öyrənməyə fokuslandığı hal xüsusi əhəmiyyət qazanır.

Flow (axın) vəziyyəti psixologiyada insanın tam fokuslanma və fəaliyyətə qarışma halını ifadə edir. Bu anlayış ilk dəfə 1970-ci ildə amerikalı psixoloq Mihay Çiksentmihay (Mihaly Csikszentmihalyi) tərəfindən araşdırılıb. O, insanların ən məhsuldar və xoşbəxt olduqları anları öyrənərkən müəyyən edib ki, insanlar sevdiyi işlə məşğul olduqda, həm zövq alır, həm də yüksək nəticə göstərirlər. Çiksentmihay bu halı “flow” adlandırıb, çünki insanlar həmin vəziyyətdə özlərini sanki bir axında irəliləyirmiş kimi hiss edirlər.

Mütəxəssislərin fikrincə, flow vəziyyətini gündəlik həyatda hər birimiz yaşayırıq, sadəcə fərqinə varmırıq:

• Musiqiçi musiqi ifa edərkən bütün diqqətini səsə yönəldir və ətrafı unudur;
• İdmançı yarış zamanı yalnız oyuna fokuslanır, zamanın necə keçdiyini hiss etmir;
• Rəssam və ya yazıçı yaradıcılıqla məşğul olanda vaxtın necə keçdiyini anlamır;
• Şagird və ya tələbə maraqlı bir mövzu ilə dərindən məşğul olduqda dərs saatı çox qısa görünür.

Birkbeck Universitetinin (London) professoru Jan-Mark Devaele xarici dil öyrənən tələbələrin flow təcrübəsini araşdıraraq vurğulayır ki, müəllimin münasibəti, dərsdə dilin istifadəsi və sosial mühit tələbələrin “axında qalma” müddətini uzadır. Onun araşdırmaları göstərir ki, flow vəziyyəti:

• Təhsilalanlarda motivasiya və yaradıcılığı artırır;
• Stressi azaldır və xoşbəxtlik hissi yaradır;
• Uzunmüddətli öyrənməni və yadda saxlamanı gücləndirir.

Bu araşdırmalara görə, flow halının yaranması üçün müəyyən şərtlər tələb olunur:

• Məqsəd aydın olmalıdır – təhsilalan nə etməli olduğunu dəqiq bilməlidir;
• Tapşırığın çətinliyi ilə bacarıqlar arasında tarazlıq olmalıdır – çox asan olsa, darıxdırır; çox çətin olsa, stress yaradır;
• Dərhal əks-əlaqə olmalıdır – nəticəni və uğuru görmək təhsilalanı motivasiyada saxlayır.

2024-cü ildə Virciniya Universitetinin (ABŞ) psixoloqları Lillard və Else-Quest tərəfindən aparılan araşdırma göstərib ki, Montessori məktəblərində təhsil alan şagirdlər həm akademik, həm də sosial nəticələr baxımından daha yüksək göstəricilər əldə edirlər. Bu nəticə təsadüfi deyil. Çünki Montessori metodu klassik dərs üsullarından fərqli olaraq, təhsilalanın öz öyrənmə prosesini idarə etməsinə və təcrübə yolu ilə öyrənməsinə əsaslanır. Onlar öz maraq və bacarıqlarına uyğun fəaliyyətləri seçmək imkanı əldə edirlər. Məsələn, biri riyaziyyatla məşğul olmağı seçirsə, digəri təcrübələr aparır və ya yaradıcı işlərə yönəlir. Belə şəraitdə şagirdlər dərs zamanı yalnız öyrənmirlər, həm də tam şəkildə məşğul olurlar. Bu da onlarda təbii şəkildə flow vəziyyətinin yaranmasına gətirib çıxarır.

Digər bir nümunə isə layihə əsaslı öyrənmə (Project-Based Learning – PBL) modelidir. Bu yanaşmada təhsilalanlar uzun müddət davam edən layihələrlə məşğul olurlar. Bir mövzu üzərində həftələrlə işləmək onlara həm mövzunu dərindən anlamağa, həm də yaradıcı həll yolları tapmağa imkan verir. Burada onlara müəyyən dərəcədə sərbəst seçim imkanı verilir. Eyni zamanda, qarşıya qoyulan məqsədlər dəqiq və aydın olur.

İstər Montessori metodu, istərsə də PBL yanaşması göstərir ki, təhsilalanlara azad seçim, aydın hədəf və real fəaliyyət imkanı verildikdə, onların öyrənmə prosesi yalnız effektiv olmur, həm də daha zövqlü və motivasiyaedici hala gəlir.

Müxtəlif universitetlərin tədqiqatçıları göstərirlər ki, flow vəziyyəti öyrənmə prosesini daha məhsuldar edir və tələbələrin dərsə münasibətini köklü şəkildə dəyişdirir. Bu mövzuda aparılan araşdırmalar həm psixoloji, həm də pedaqoji baxımdan diqqətçəkicidir.

Rutgers Universitetindən (ABŞ) professor David J. Şernoff hesab edir ki, flow vəziyyəti təhsilalanların dərs prosesində tam iştirakını təmin edən əsas amildir. O öz tədqiqatında aşağıdakı meyarlara diqqət çəkir:

• Diqqətin artması: flow yaşanan anlarda təhsilalanlar dərsə daha dərindən fokuslanır və yayındırıcı faktorları (mobil telefon, səs-küy və s.) daha asan sıradan çıxarırlar. Bu isə anlamanı dərinləşdirir və dərs vaxtından səmərəli istifadəyə gətirib çıxarır;
• Davamlı motivasiya: onun təhlillərinə görə, tapşırıqlar təhsilalanın bacarıq səviyyəsi ilə uyğunlaşdırıldıqda və işi mənalı göstərildikdə (məsələn, real problemlər üzərində işləmək), onlarda daxili motivasiya artır və öyrənmə uzunmüddətli zövqə çevrilir;
• Fərdiləşdirilmiş tapşırıqlar lazım gəlir: müəllimlər dərs tapşırıqlarını sinifdəki fərqli bacarıq səviyyələrinə görə fərdiləşdirməli, beləliklə hər şagird üçün “çətinlik–bacarıq” balansı təmin olunaraq flow ehtimalı yüksəldilməlidir;
• Təhsilalana seçim verilməsi önəmlidir: onlara müəyyən dərəcədə seçim imkanı verildikdə (mövzu, təqdimat forması və s.), daxili motivasiya və məşğulluq artır — bu da flow-a keçməni asanlaşdırır;
• Müəllim-şagird münasibətləri və dəstəkləyici mühit: müəllimlərin münasibəti, sinifdəki sosial dəstək və etibarlı mühit flow şansını artırır; müəllimlər aktiv olaraq şagirdlərin iştirakı üçün şərait yaratmalıdırlar.

Flow vəziyyətinin təhsildə tətbiqi dərs mühitini tamamilə dəyişə bilər. Şagirdlər dərsə həqiqətən diqqət yetirdikdə, öyrənməkdən zövq aldıqda və çətinlikləri həvəslə qəbul etdikdə, nəticələr daha uğurlu olur. Bu zaman təkcə qiymətlər yaxşılaşmır, həm də öyrənməyə qarşı uzunmüddətli istək yaranır.

Beləliklə, flow vəziyyəti sadəcə psixoloji anlayış deyil, o, eyni zamanda öyrənməni daha mənalı edən və tədris üsullarını təkmilləşdirən güclü vasitədir. Müasir təhsildə flow prinsiplərinin tətbiqi şagirdlərdə diqqəti, yaradıcılığı və daxili motivasiyanı artırır. Bunun nəticəsində onların akademik nailiyyətləri və şəxsi inkişafları yüksəlir.

Mənbə: “Azərbaycan məktəbi” jurnalı