Texnoloji dəyişikliklər, geoiqtisadi parçalanma, iqtisadi qeyri-müəyyənlik, demoqrafik dəyişikliklər və “yaşıl” keçid ayrı-ayrılıqda və ya birlikdə 2030-cu ilə qədər dünya əmək bazarını formalaşdıracaq və dəyişdirəcək əsas amillərdən biridir.  

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, bu barədə Ümumdünya İqtisadi Forumunun (WEF) “İş yerlərinin gələcəyi – 2025” (Future of Jobs Report 2025) adlı sayca 5-ci hesabatında qeyd olunur. Hesabat dünyanın 22 sənaye klasterində və 55 iqtisadiyyatında 14 milyondan çox işçini təmsil edən 1000-dən çox  aparıcı işəgötürənin fikirlərinə əsaslanır. Forumun icraçı direktoru Saadiya Zahidi hesabatın giriş hissəsində yer almış məqaləsində qeyd edir ki, hesabat peşə uğursuzluqlarının necə baş verdiyini anlamaq və işçilərin gələcək peşə sahələrinə keçmə imkanlarını müəyyənləşdirmək üçün texnoloji, sosial və iqtisadi meyillərin inkişafını ehtiva edir. Əmək bazarı sürətlə inkişaf etməkdədir. Xüsusilə süni intellekt (GenAİ) sahəsindəki inqilabi irəliləyişlər bütün sektorlar qarşısında duran vəzifələri dəyişdirir. Bununla birlikdə, bu texnoloji inkişaflar iqtisadi qeyri-sabitlik, geoiqtisadi dəyişikliklər, ekoloji problemlər və cəmiyyətin dəyişən gözləntiləri daxil olmaqla daha geniş problemlərlə üzləşir. Dünya əmək bazarını formalaşdıran bir-biriilə əlaqəli tendensiyaların hərtərəfli təhlilinin aparıldığı hesabatda mərkəzi yeri işəgötürənlərin geniş sorğusu nəticəsində əldə edilmiş unikal məlumatlar toplusu tutur. "Hesabat 2030-cu illər üçün yeni iş yerləri haqqında görünməmiş məlumatlar verir. Ümid edirik ki, bu hesabat işçilərə, müəssisələrə, hökumətlərə, müəllimlərə və vətəndaş cəmiyyətinə qarşıdakı mürəkkəb dəyişikliklərin öhdəsindən gəlməyə kömək edəcək ambisiyalı proqramların hazırlanmasına təkan verəcək”, - deyə S.Zahidi bildirib.

“Azərbaycan müəllimi” hesabatın əsas nəticələrini təqdim edir:

İş yerləri azalır 
Ofis işləri avtomatlaşdırma və rəqəmsallaşdırma ön plana çıxdığından əhəmiyyətli bir azalma ilə üzləşir. Hesabatda qeyd olunur ki, "Avtomatlaşdırmanın insanların iş tərzində dəyişikliklərə səbəb olacağı, yalnız və ya əsasən insanlar tərəfindən yerinə yetirilən tapşırıqların texnologiyanın daha çox yönlü olması səbəbindən azalması gözlənilir". Rutin və təkrarlanan işlərin avtomatlaşdırmaya aid edilməsi ehtimalı yüksəkdir. Bu gün iş tapşırıqlarının 22%-i artıq texnologiya (maşın və alqoritmlər), 30%-i insanlar və texnologiyaların birləşməsi, 47%-i isə yalnız insanlar tərəfindən yerinə yetirilir. İşəgötürənlər işlərin üç qrup arasında bərabər paylanmasını gözləyirlər, texnologiyanın yerinə yetirdiyi tapşırıqların payı artacaq və insanların yerinə yetirdiyi tapşırıqların payı azalacaq. "Bu kontekstdə üçüncü kateqoriyanın/yanaşmanın, insan-maşın qarşılıqlı əlaqəsinin (və ya əlavələrin) aktuallığını vurğulamaq lazımdır: texnologiya insan əməyini əvəz etmək əvəzinə tamamlamaq və inkişaf etrmək üçün dizayn edilə və inkişaf etdirilə bilər ", - deyə hesabatda bildirilir. İşəgötürənlərin 77%-ə qədəri bununla razılaşır və şirkətlərin mövcud işçi qüvvəsini AI ilə daha yaxşı işləmək üçün yenidən hazırlaya və ixtisaslarını artıra biləcəyini, 47%-i isə insanları AI-nin  sıradan çıxaracağı iş yerlərindən digər yerlərə köçürdüyünü bildirir. Mütləq saylarda ən böyük azalmanın kassirlər və bilet katibləri, inzibati köməkçilər və icra katibləri daxil olmaqla kargüzarlıq və katiblik işçiləri arasında olacağı gözlənilir. Eynilə, şirkətlər ən sürətli qısaldılmış vəzifələrin poçt katibləri, bank kassaları və məlumat giriş katiblərini əhatə edəcəyini gözləyirlər. İşəgötürənlərin 41%-ə qədəri, ehtimal ki, AI-nin insanların işini təkrarlaya biləcəyi işçiləri ixtisar edəcəkdir. 

Rəqəmsal sistemlərin, robotların və avtonom texnologiyaların genişləndirilməsi bu tənəzzülün əsas amilləridir. Hesabatda əhalinin qocalması və iqtisadi artımın yavaşlaması da ofis işlərinə tələbatın azalmasına kömək edən amillər kimi vurğulanır.

İş yerlərinin gələcəyi 
Hesabatda yeni və sıradan çıxmaqda olan peşələrin təhlili təqdim olunur. Sənədə əsasən, 2030-cu ilə qədər dünyada 78 milyon iş yeri açılacaq. Rəqəmsal əlçatanlığın genişləndirilməsi biznes dünyasında tərəqqinin əsas səbəbi kimi qəbul edilir. İşəgötürənlərin 60%-ə qədəri bu tendensiyanın müxtəlif sahələrə, xüsusən də süni intellekt və informasiya emalına (86%), robototexnika və avtomatlaşdırma (58%), həmçinin enerji istehsalı, saxlanması və paylanmasına (41%) təsir edəcəyini gözləyir. Süni intellekt və texnologiya ilə əlaqəli iş yerləri sürətlə artarkən, avtomatlaşdırma səbəbindən ofis vəzifələri kəskin şəkildə aktuallığını itirir. 2030-cu ilə qədər texnoloji tərəqqi dünyada 170 milyon yeni iş yeri yaradacaq. Ən sürətli inkişaf edən peşələr siyahısına aşağıdakılar başçılıq edir:
- Böyük məlumat mütəxəssisləri
- Fintech mühəndisləri
- Süni intellekt və maşın öyrənmə üzrə mütəxəssislər
- Proqram tərtibatçıları
- Təhlükəsizlik idarəetmə mütəxəssisləri.
Bu rolların böyüməsi süni intellekt, robototexnika və rəqəmsal çıxışın genişləndirilməsi sahəsindəki nailiyyətlərlə bağlıdır. Generative AI (GenAI) Coursera yalnız 2024-cü ildə 3,2 milyondan çox GenAI təhsili barədə məlumat verir. Bu sıçrayış AI-nin sənayeni necə dəyişdirdiyini, AI ilə etibarlı iş üsulları və sürətli dizayn kimi bacarıqlara tələbatı artırdığını əks etdirir. Əslində, ən sürətli inkişaf edən bacarıqlar süni intellekt və böyük məlumatlar, şəbəkələr və kibertəhlükəsizlik, həmçinin texnoloji savadlılıqdır.

Əsas bacarıqlar
Maraqlıdır ki, süni intellekt və texnologiya dünyasında analitik düşüncə işəgötürənlər arasında ən çox axtarılan əsas bacarıq olaraq qalır: on şirkətdən yeddisi bunu 2025-ci ildə zəruri hesab edir. Bunun ardınca 2025-ci ildə əsas bacarıqlar olan motivasiya və özünüdərk, davamlılıq, elastiklik və çeviklik; liderlik və sosial təsir; yaradıcı düşüncə gəlir. 

2025-ci ildə əsas bacarıqlar bunlar hesab olunur: analitik düşüncə, sabitlik, elastiklik və hərəkətlilik, liderlik və sosial təsir, yaradıcı düşüncə, motivasiya və özünüdərk, texnoloji savadlılıq, empati və aktiv dinləmə, maraq və ömürboyu öyrənmə, istedadların idarə edilməsi, xidmət və müştəri xidmətinə diqqət, süni intellekt və böyük məlumat sistemlərində düşünmək, resursların və əməliyyatların idarə edilməsi, etibarlılıq və detallara diqqət, təlim keyfiyyətinə nəzarət və mentorluq, şəbəkələr və kiber təhlükəsizlik, dizayn və istifadəçi dostu, çoxdillilik, marketinq və media, oxu, yazı və riyaziyyat, ətraf mühitə qayğı, proqramlaşdırma, əl çevikliyi, dözümlülük və dəqiqlik, bütün dünyada vətəndaşlıq, duyğu qabiliyyətləri.

Bacarıqlar boşluğu 
Bütün dünyada işəgötürənlər üçün ciddi problem artan bacarıqlar boşluğudur. WEF-in hesabatına görə, 2030-cu ilə qədər peşə bacarıqlarının 40%-i dəyişəcək və işəgötürənlərin 63%-i bunu özləri üçün əsas problem hesab edir. 

Qlobal işçi qüvvəsinin 100 nəfərlə təmsil olunduğu bir ssenaridə 2030-cu ilə qədər 59 nəfər yenidən bacarıq və ya mövcud bacarıqlarını təkmilləşdirməli olacaq. Lakin bu insanların 11-nin bu təhsil imkanlarından istifadə edə bilməyəcəyi təxmin edilir. Bu o deməkdir ki, 120 milyondan çox işçi ortamüddətli perspektivdə işsiz qalmaq riski ilə üzləşə bilər.

Bacarıqlar boşluğunu azaltmaq üçün şirkətlər qabaqlayıcı tədbirlər görürlər:
- İşəgötürənlərin 85%-i işçilərinin ixtisaslarını artırmağı planlaşdırır
- Onların yarısı işçilərin yeni vəzifələrə köçürülməsini hədəfləyir
- 73% proseslərin avtomatlaşdırılmasına yönəlib 
- 70% yeni bacarıqlara malik istedadları işə götürməyi planlaşdırır. 

Süni intellekt, böyük verilənlər, kiber şəbəkə və təhlükəsizlik sahələrində bacarıqlara tələbatın ən sürətlə artacağı gözlənilsə də, analitik düşüncə, idrak bacarıqları, möhkəmlik, liderlik və əməkdaşlıq kimi insan bacarıqları kritik olaraq qalır. Bir çox inkişaf etməkdə olan müəssisələrdə texnologiya və insanların bacarıqlarını birləşdirən bacarıqlar dəsti getdikcə daha çox tələb olunacaq.
Onlayn təlim platformaları işçi qüvvəsinin transformasiyasında mühüm rol oynayır. Artan tələbata cavab olaraq, bir çox iri şirkətlər işçilərin rəqəmsal sahələrə keçməsinə kömək etmək üçün GenAI tərəfindən təkmilləşdirilmiş peşəkar sertifikatlar da daxil olmaqla süni intellekt və texnologiya ilə əlaqəli bacarıqları artırmaq məqsədilə müxtəlif kurslara başlayırlar.

Dəyişən performansa adaptasiya 
İşdəki rolların dəyişməsi texnologiya sahəsindəki nailiyyətlər, demoqrafik dəyişikliklər və “yaşıl” iqtisadiyyata keçid ilə bağlıdır. Müəssisələr, hökumətlər və təhsil müəssisələri üçün əməkdaşlıq bu problemlərin həllinə açardır.

Generativ Süni İntellekt Akademiyası və Strateji Bacarıqların İnkişafı Proqramları kimi təşəbbüslər bu keçidləri inklüziv böyümə imkanlarına çevirmək üçün nəzərdə tutulub. Əmək bazarı inkişaf etdiyindən, gələcəkdə işlərin istiqamətləndirilməsi üçün tendensiyaların izlənməsi, onlayn təhsildən istifadə və tələb olunan bacarıqların əldə edilməsi vacibdir. Əmək bazarı dəyişdikcə iş yerlərinin azaldılması baş verəcək. Hesabatda rəqəmsal çıxışın artmasının 2030-cu ilə qədər 19 milyon iş yeri yaradacağı və 9 milyonu əvəz edəcəyi gözlənilir. Yalnız AI və məlumatların işlənməsi 11 milyon rol yaradacaq və 9 milyonu əvəz edəcək. Bu arada, robotların və avtomatlaşdırmanın 5 milyon iş yerini əvəz edəcəyi proqnozlaşdırılır.

Davamlı öyrənmə növbəti 5 ildə yaşamaq üçün açardır
İşçilərin sağlamlığının və rifahının qorunmasının vacibliyi 2025-2030-cu illər ərzində istedadlı mütəxəssislərin əlçatanlığının artırılması üçün əsas prioritetlərdən birinə çevrilib. İşəgötürənlərin 64%-i bu yanaşmada perspektivləri görür. Əslində, bu praktikaya bu yeni vurğu bütün sahələr üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir, səkkiz sektorda birinci yeri tutur və hər şeydə ardıcıl olaraq dörd lider arasında yer alır. Sığorta və pensiya sektorunda şirkətlərin 85%-i bu təcrübənin ixtisaslı kadrların mövcudluğunu artıracağını gözləyir. 2023-2025-ci illər arasında mənzil, qida və istirahət, təhsil və təlim sektorlarında işçilərin rifahına üstünlük verilməsində ən böyük sıçrayış oldu. İstedadların əlçatanlığını artırmaq üçün perspektivli olaraq təyin olunan əlavə iş təcrübələri, təşkilatların 63%-i tərəfindən göstərilən, xüsusən də hökumətdə və dövlət sektorunda nəzərə çarpan şəkildə göstərilən effektiv yenidən hazırlıq və ixtisasartırma imkanlarının təmin edilməsini əhatə edir. Beş respondentdən dördü bu cür tədbirlərin istedad bazasını artıracağını gözləyir. Əvvəllər 2023-cü il reytinqində birinci yeri tutan istedadların inkişafı və təşviqi sorğuda iştirak edən təşkilatların 62%-nin əsas fəaliyyəti olaraq qalır. Respondentlərin 50%-i, xüsusilə işəgötürənlərin 61%-nin bu tədbirə xüsusi diqqət yetirdiyi təhsil və təlim sektorunda daha yüksək əməkhaqqını prioritet hesab edir. Müxtəlif kadr resurslarının cəlb edilməsi getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə davam edir və sorğuda iştirak edən işəgötürənlərin təxminən yarısı (47%) hazırda bu strategiyanın potensialını vurğulayır – bu, 2023-cü ildəki müvafiq hesabatla müqayisədə 10%-dən bir qədər çox artımdır. Bu nəticələr, ənənəvi təlimatlara deyil, bacarıqlara əsaslanan istedadları müəyyənləşdirmək və cəlb etmək üçün, ilk növbədə, qabaqcıl təlim yanaşmalarının potensialını vurğulayır. Buna uyğun olaraq, işəgötürənlər milli sərhədlərdən kənarda uzaqdan işləmək imkanı vermək (27%) və işçilərə qulluq vəzifələrini yerinə yetirməkdə dəstək vermək (26%) kimi çevik tədbirlər təklif etməyə də maraq göstərirlər.

Yenidən hazırlıq və ixtisasartırma istedadını formalaşdırmaq və mövcudluğunu artırmaq üçün ən çox diqqətçəkici dövlət siyasəti olaraq görülür. Hesabat əhəmiyyətli problemləri vurğulasa da, gələcəyə dair bir baxış da təqdim edir. Davamlı öyrənmə, tələb olunan bacarıqların inkişafı və uyğunlaşma mədəniyyətinin inkişafı növbəti beş il ərzində yaşamaq üçün açar olacaq. 

Yenidən hazırlıq və ixtisasartırma strategiyaları 
İxtisaslardakı əhəmiyyətli dəyişiklikləri gözləyərək, işəgötürənlər işçilərin bacarıqlarını dəyişən tələblərə uyğunlaşdırmaq üçün onların yenidən hazırlanması və ixtisasartırma təşəbbüslərinə getdikcə daha çox sərmayə qoyurlar. Future of Jobs sorğusunun respondentləri qeyd edirlər ki, işçilərinin 50%-i təlim və təkmilləşdirmə təşəbbüsləri çərçivəsində təlim keçiblər. Bu, 2023-cü illə müqayisədə işçilərin yalnız 41%-nin təlim keçdiyi müsbət qlobal tendensiyanı əks etdirir. Tamamlanmış təlim kurslarının sayının artması demək olar ki, bütün sənaye sahələrində müşahidə olunur, davamlı bacarıqların artırılmasının vacibliyinin əksər şirkətlər tərəfindən tanınmasını göstərir. Sığorta və pensiya təminatı, təchizat zəncirinin idarə edilməsi, nəqliyyat və telekommunikasiya kimi sahələrdə təlim keçmiş işçilərin payında ən əhəmiyyətli artım müşahidə olunur. 2030-cu ilə qədər işçi qüvvəsinin təlim ehtiyacları ilə bağlı gözləntilərə gəlincə, işəgötürənlərin fikrincə, 100 işçidən 41-i 2030-cu ilə qədər ciddi təlimə ehtiyac duymayacaq. 11 nəfərin tələb olunan yenidən ixtisaslaşma və ya bacarıqların artırılmasına nail ola biləcəyi ehtimalı azdır ki, bu da onların məşğulluq perspektivlərini getdikcə daha çox risk altında qoyur. 29 işçinin hazırkı vəzifələri çərçivəsində təlim və qabaqcıl təlimə ehtiyacı olacaq. Bundan əlavə, işəgötürənlər 2030-cu ilə qədər 100 işçidən 19-nun təlimə ehtiyac duyacağını və təşkilat daxilində başqa işlərə köçürüləcəyini gözləyirlər. Gözlənilən təlim ehtiyacı sənaye və coğrafi bölgələrdə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Şimali Amerikada yerləşən şirkətlər 2030-cu ilə qədər işçi qüvvəsinin 67%-nin təlimə ehtiyac duyacağını təxmin etsələr də, Orta Asiya, Orta Şərq və Şimali Afrikadakı şirkətlər 2030-cu ilə qədər işçi qüvvəsinin 50%-dən azının təlimə ehtiyacı olacağını proqnozlaşdırırlar. Telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları xidmətləri kimi ən yüksək inkişaf nisbətlərindən birinə sahib olan sahələr hələ də əhəmiyyətli təlim ehtiyacları yaşayır və 2030-cu ilə qədər işçi qüvvəsinin müvafiq olaraq 63% və 62%-nin əlavə təlimə ehtiyacı olacağı gözlənilir. 

Təkmilləşdirmə imkanları əldə edə bilməyəcəyi təxmin edilən işçilərin nisbəti sənayelər və coğrafi bölgələr arasında təxminən eynidir, bu da yenidən ixtisaslaşma və təkmilləşdirmə imkanlarına çıxışın dünyada eyni dərəcədə məhdud qaldığını göstərir.

Təcili tədbirlərə ehtiyac
Dünya İqtisadi Forumu hökumətləri və iş dünyasını əmək bazarındakı sürətli transformasiyaya cavab vermək və gələcək nəsillər üçün daha ədalətli, çevik və davamlı iş mühiti təklif etmək üçün bacarıqların inkişafına konkret sərmayələr qoymağa dəvət edir. Bu səylərin həm qlobal işçi qüvvəsinin gələcəyinin formalaşmasında, həm də iqtisadi və sosial inkişafın dəstəklənməsində mühüm rol oynayacağı vurğulanır.