“Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki elmi müəssisələrin fəaliyyətinin optimallaşdırılması və səmərəliliyinin artırılması ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2025-ci il 4 aprel tarixli 545 nömrəli Sərəncamını imzalayıb. Bu sərəncama əsasən, Batabat Astrofizika Rəsədxanası, Təbii Ehtiyatlar İnstitutu və Bioresurslar İnstitutu Naxçıvan Dövlət Universitetinin (NDU) strukturuna daxil edilib. Bu addım ali təhsil müəssisələrinin elmi fəaliyyətini zənginləşdirərək ölkə elminin inkişafına töhfə verəcək. NDU-nun tərkibinə daxil olan rəsədxana universitetin elmi-tədqiqat potensialını artıraraq astronomiya sahəsində daha geniş tədqiqat imkanları yaradacaq. Universitet tələbələri üçün təcrübə və təlim imkanlarının artırılması məqsədilə rəsədxana ilə əməkdaşlıq gücləndiriləcək.

Batabat Astrofizika Rəsədxanası Azərbaycanın astronomiya sahəsindəki mühüm tədqiqat mərkəzlərindən biridir. Onun əsası 1971-ci ildə qoyulub və qısa müddət ərzində peşəkar elmi mühit formalaşıb. Yerli mütəxəssislərlə yanaşı, Moskva və Sankt-Peterburqdan gələn astronomlar da bu prosesə töhfə veriblər. İlk ciddi elmi addımlardan biri 1974-cü ildə Günəş koronoqrafının qurulması olub ki, bu da Günəş fizikası sahəsində aparılan müşahidələrin başlanğıcı idi.

Batabat bölməsi sürətlə inkişaf edərək beynəlxalq əlaqələr qurub, 1976-cı ildə tam Günəş tutulması prosesini müşahidə edib. Bundan başqa, 1978-1979-cu illərdə bölmədə kometlərlə bağlı ümumittifaq konfransları keçirilmiş və elmi nəticələr SSRİ və Avropa ölkələrinin nüfuzlu elmi jurnallarında çap olunub.
1997-ci ildə Ordubad rayonunun Ağdərə Astronomiya Stansiyası Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasına (ŞAR) birləşdirilib. 2003-cü ildən isə Batabat bölməsi və Ağdərə Astronomiya Stansiyasının bazasında müstəqil Batabat Astrofizika Rəsədxanası (BAR) fəaliyyətə başlayıb.

Azərbaycanın müstəqillik illərində elm sahəsinə verilən dövlət dəstəyi nəticəsində BAR-ın infrastrukturu yenilənib, müasir tələblərə cavab verən inzibati binalar inşa edilib. Almaniya istehsalı olan və  2007-ci ildə Krım Astrofizika Rəsədxanasında modernləşdirilmiş “Zeiss-600” teleskopu Batabatda quraşdırılıb ki, bu da tədqiqat imkanlarını daha da genişləndirib.

Hazırda rəsədxana Səma cisimlərinin mövqe müşahidələri və Səma cisimlərinin fotometriyas adlı iki əsas şöbədə fəaliyyət göstərir. Burada kometlər, parlaq ulduzlar, simbiotik və cavan ulduzların fotometrik müşahidələri aparılır. Elmi işlər konkret problem və mövzular üzrə mərhələli şəkildə həyata keçirilir.
Naxçıvan şəhərində inzibati binası olan rəsədxananın Batabat və Ağdərə stansiyaları da fəaliyyət göstərməkdədir. Cihazların müasirliyi, elmi kadrların iştirakı və beynəlxalq əməkdaşlıqlar onu astronomiya sahəsində regionun mühüm elmi mərkəzlərindən biri kimi möhkəmləndirib.

BAR unikal coğrafi mövqeyi və elmi istiqamətləri ilə digər rəsədxanalardan fərqlənir. Dəniz səviyyəsindən 2050 metr yüksəklikdə yerləşməsi onu atmosfer şəraitinə görə üstün edir, çünki bu yüksəklikdə havanın şəffaflığı müşahidələr üçün daha əlverişlidir.

BAR-da aparılan tədqiqatlar astronomiyanın müxtəlif sahələrinə töhfə verib. Rəsədxananın elmi nəticələri beynəlxalq səviyyədə diqqətçəkən tədqiqatlar arasında yer alır. Xüsusilə uzundövrlü komet orbitlərinin fəza orientasiyasının tədqiqi sahəsində əldə edilən nəticələr Oort hipotezi ilə bəzi uyğunsuzluqları ortaya çıxarıb. Bu, kometlərin mənşəyi və onların orbitlərinin paylanması ilə bağlı müasir nəzəriyyələrə yeni baxış bucağı gətirib. Bundan əlavə, rəsədxanada “Günəş və heliogeofiziki aktivliyin variasiyalarının fizikası, uzunmüddətli proqnozlaşdırılması və biosistemlərə təsiri” mövzusunda beynəlxalq qrant layihəsi həyata keçirilib. Bu tədqiqatlar Günəşin aktivlik dövrlərinin Yerə və canlı sistemlərə təsirini araşdırmağa yönəlib və beynəlxalq elmi jurnallarda yayımlanıb.

Xuraman MƏMMƏDOVA,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin Ümumi və nəzəri fizika kafedrasının müəllimi