Sillabus tələbələrin öyrənmə üsulunu necə dəyişə bilər? – Akademik rəy

Uilyam Germano və Kit Nikollun “Syllabus: The remarkable Document That Changes Everything (2020) əsəri “sillabus”u ənənəvi administrativ sənəd kimi deyil, universitet tədrisinin epistemoloji, pedaqoji və sosial çərçivəsini müəyyənləşdirən strateji alət kimi təqdim edir. Müəlliflərin əsas iddiası ondan ibarətdir ki, sillabus “adi və diqqət çəkici olmayan” görünməsinə baxmayaraq, müəllim-tələbə münasibətlərini, bilik axınını, tədris fəlsəfəsini və akademik mədəniyyəti formalaşdıran transformativ bir sənəddir.

Bu yanaşma sillabusun mahiyyətini genişləndirir və onu sadəcə proqram deyil, akademik müqavilə, öyrənmə ekosistemi və kursun ideoloji xəritəsi kimi şərh edir.

Sillabusun konseptual yenidən tərifi

Kitab sillabusu yalnız mövzular siyahısı və dərs cədvəlindən ibarət sadə texniki sənəd kimi deyil, bir-biri ilə əlaqəli çoxsaylı elementlərin inteqrasiya olunduğu kompleks pedaqoji çərçivə kimi dəyərləndirir. Bu çərçivəyə öyrənmə məqsədlərinin məntiqi strukturu, müəllimin pedaqoji kimliyi və təlim fəlsəfəsi, kursun intellektual əsaslandırılması, tələbənin kursdakı rolu və öhdəliklərinin aydın şəkildə müəyyənləşdirilməsi, akademik etik qaydaların həm formal, həm də daxili normativ sərhədləri, eləcə də dərs prosesinin sosial və emosional atmosferi daxildir. Beləliklə, sillabus təkcə informativ sənəd olmaqdan çıxaraq müəllimlə tələbə arasında gözləntiləri, dəyərləri, qarşılıqlı məsuliyyəti və intellektual əməkdaşlığı müəyyən edən strateji pedaqoji alətə çevrilir. 

Bu yanaşma ənənəvi sillabus modelini ciddi şəkildə yenidən düşünməyi tələb edir və kursun təşkilinə, təlim metodologiyasına və öyrənmə mədəniyyətinə daha dərin, şüurlu və məqsədyönlü baxışı formalaşdırır.  
Kitab sillabusu yalnız mövzular siyahısı deyil, aşağıdakı elementlərin birləşdiyi kompleks çərçivə kimi təsvir edir:

•    öyrənmə məqsədlərinin strukturu;
•    müəllimin pedaqoji kimliyi;
•    kursun intellektual fəlsəfəsi;
•    tələbənin rolu və öhdəlikləri;
•    akademik etik qaydaların içsəl hədləri;
•    kursun sosial və emosional atmosferi.

Bu, sillabusu pedaqoji alətin özünə çevirməklə ənənəvi yanaşmadan əsaslı şəkildə fərqlənir.

Akademik mədəniyyət üzərində təsir

Müəlliflər sillabusu universitet mədəniyyətinin “mikromodeli” kimi təqdim edirlər ki, burada hər bir kurs özündə geniş pedaqoji, sosial və intellektual dinamikaları əks etdirir. Sillabus tədrisin şəffaflığını artırmaqla müəllim və tələbələr arasında gözləntiləri əvvəlcədən müəyyən edir, tələbələrin kurs boyunca iştirakını strukturlaşdıraraq onların öyrənmə prosesinə aktiv qatılmasını təmin edir və müəllimin dərs üzərində nəzarətini gücləndirir. Eyni zamanda, sillabus akademik standartları və gözləntiləri erkən mərhələdə aydınlaşdırmaqla tələbələr üçün öyrənmə məqsədlərini və qiymətləndirmə meyarlarını konkretləşdirir. 
Bu xüsusiyyətlər, elmi tədqiqatlarda göstərildiyi kimi, tələbə motivasiyasının yüksəldilməsi və kurs uğurunun planlaşdırılması üçün həlledici rol oynayır. Tələbələr üçün aydın və strukturlaşdırılmış öyrənmə çərçivəsi təmin edən sillabus, həmçinin dərs performansının ölçülməsini, pedaqoji refleksiyanı və akademik etik davranışların formalaşmasını gücləndirir. Beləliklə, sillabus təkcə məlumat ötürən sənəd deyil, həm də tədris prosesinin sistematik idarə olunması və universitet mədəniyyətinin praktik tətbiqi üçün strateji alət funksiyasını daşıyır.

Müəlliflər sillabusu universitet mədəniyyətinin “mikromodeli” kimi təqdim edirlər. Sillabus:
•    tədrisin şəffaflığını artırır,
•    tələbələrin iştirakını strukturlaşdırır,
•    müəllimin kurs üzərində nəzarətini gücləndirir,
•    akademik gözləntiləri daha erkən mərhələdə aydınlaşdırır.
Bu arqument, xüsusilə tələbə motivasiyası və kurs uğurunun planlaşdırılması sahəsində elmi ədəbiyyatla üst-üstə düşür.

Pedaqoji dizayn üçün praktik çərçivə

Kitab sillabus hazırlamaq üçün yalnız nəzəri çərçivə təqdim etmir, eyni zamanda müəllimlərin dərs planlamasını praktik və məqsədyönlü şəkildə həyata keçirmələrinə imkan verən konkret alətlər və metodlar təklif edir. Bu alətlərə daxildir: kurs məzmununun məntiqi ardıcıllıqla təşkil edilməsi və öyrənmə prosesində tədrici mürəkkəblik prinsipinə əsaslanan scaffolding yanaşması, tələbələrin məlumatı sistemli şəkildə qavramasını təmin edir; oxu siyahılarının məqsədəuyğun dizaynı tələbələrin mövzunu dərindən öyrənməsi üçün lazımi resursları və prioritetləri müəyyənləşdirir; qiymətləndirmə strategiyası isə öyrənmə nəticələrinin ölçülməsi və tələbə fəaliyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi üçün aydın meyarlar təqdim edir; kursun ritm və yük balansı tələbələrin semestr boyunca yüklənməsini optimallaşdıraraq həm nəzəri, həm də praktik fəaliyyətləri uyğun nisbətdə paylayır; və nəhayət, kursun kommunikasiya tonu müəllim-tələbə münasibətlərində şəffaflığı, akademik etikaya uyğunluğu və dərs atmosferinin konstruktiv sosial-emosional mühitini təmin edir. Beləliklə, sillabus təkcə informativ sənəd olmaqdan çıxaraq, kursun konseptual, pedaqoji və əməliyyat səviyyələrini birləşdirən, tədrisin planlaşdırılmasını və idarə edilməsini asanlaşdıran strateji bir alət funksiyasını daşıyır.

Kitabın sillabus modeli yalnız müəyyən bir fənn sahəsi üçün nəzərdə tutulmayıb, əksinə onun prinsipləri həm humanitar, həm sosial, həm də tətbiqi sahələrdə (mühəndislik, biznes, dizayn, maliyyə və s.) istifadəyə uyğunlaşdırıla bilər. Bu universal yanaşma, tədris metodikasının elmi tədqiqatlara əsaslanan əsas prinsiplərini vurğulayır: öyrənmə məqsədlərinin aydın strukturu, mövzuların ardıcıllığı və tələbə fəaliyyətinin sistemləşdirilməsi. İnterdisiplinar tətbiq imkanları sillabusu yalnız kurs planı kimi deyil, həm də müxtəlif elmi və praktik kontekstlərdə pedaqoji vasitə kimi qiymətləndirməyə imkan yaradır. Bu, müəllimlərə kurs dizaynını müxtəlif fənn sahələrinə uyğunlaşdırmaq və tələbə mərkəzli öyrənmə mühiti yaratmaq üçün elmi əsaslı baza təmin edir.

Müəllim sillabusu hazırlayarkən yalnız məzmunu sıralamır, eyni zamanda öz “tədris kimliyi”, pedaqoji üslubu və kursa yanaşma fəlsəfəsini də nəzərdən keçirməyə məcbur olur. Bu refleksiya müəllimlərin tədris fəaliyyətini tənqidçi və məqsədyönlü şəkildə yenidən formalaşdırmasına imkan verir, nəticədə öyrənmə nəticələrinin keyfiyyəti yüksəlir. Tədqiqatlar göstərir ki, müəllimlərin refleksiv təlim fəaliyyəti tələbə nailiyyətlərini artırır və dərs prosesinin daha adaptiv olmasını təmin edir. Bu yanaşma həm yeni başlayan müəllimlər, həm də təcrübəli akademiklər üçün effektiv inkişaf alətidir.

Akademik şəffaflıq və öyrənmə mədəniyyətinə vurğu

Müəlliflərin sillabusu “öyrənmə hüququnun konstitusiyası” kimi təqdim etməsi tələbə-müəllim münasibətlərini strukturlaşdırır, akademik gözləntiləri açıq şəkildə müəyyən edir və təhsil etikasını gücləndirir. Sillabusun bu funksiyası, xüsusilə tələbələrin kursdan gözləntilərini və müəllimin qiymətləndirmə meyarlarını əvvəldən bilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, şəffaf və strukturlaşdırılmış sillabus tələbələrin motivasiyasını artırır, kursa adaptasiyasını asanlaşdırır və akademik performansın yüksəlməsinə töhfə verir. Beləliklə, sillabus yalnız texniki sənəd deyil, eyni zamanda universitetin öyrənmə mədəniyyətini gücləndirən strateji və etik alət funksiyasını daşıyır.

Müəllim sillabusu yazarkən öz “tədris kimliyi”ni də yenidən düşünməyə məcbur olur. Bu, tədris keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün əhəmiyyətlidir.

Tənqidi qeydlər

Kitabın tövsiyələri və sillabus modeli əsasən ABŞ ali təhsil sisteminə uyğun hazırlanıb, burada müəllimlərin kurs dizaynı üzərində geniş sərbəstliyi, kredit əsaslı qiymətləndirmə sistemi və tələbə-mərkəzli öyrənmə prinsipləri standartdır. Lakin postsovet ölkələri, Avropa və Asiya universitetlərində normativ tələblər daha sərtdir, tədris proqramları və kredit strukturları dövlət tərəfindən tənzimlənir və müəllimlərin kurs planlaması üzərində fəaliyyəti məhduddur. Bu baxımdan, kitabda təqdim olunan metodlar bəzi kontekstlərdə birbaşa tətbiq oluna bilməz və lokal adaptasiya tələb edir.

Müəlliflər sillabusun təsirini nəzərdən keçirərkən tələbələrin yüksək öz-öyrənmə motivasiyasını, məsuliyyətli və sosial yetkin davranışlarını nəzərdə tuturlar. Bu yanaşma tələbə mərkəzli tədris modellərində effektiv olsa da, tələbə profili heterogen və motivasiya səviyyəsi fərqli olan universitetlər üçün gerçəkçi olmaya bilər. Məsələn, tələbələrin dərsə davamiyyəti, müzakirələrdə iştirakı və tapşırıqların vaxtında yerinə yetirilməsi müxtəlif kontekstlərdə ciddi şəkildə fərqlənə bilər. Bu səbəbdən, sillabusun təsiri müəllimin əlavə nəzarət mexanizmləri və tələbə dəstəyi ilə tamamlanmalıdır.

Kitab əsasən müəllim imtahan qəbulu və qiymətləmdirilməsi azadlığı yüksək olan sistemləri nəzərə alır və qiymətləndirmə strategiyalarında yaradıcılıq və fərdiləşdirilmiş yanaşmaları təklif edir. Lakin bir çox ölkədə, xüsusilə hüquqi və normativ tənzimləmənin güclü olduğu ölkələrdə qiymətləndirmə meyarları dövlət tərəfindən müəyyən edilir və kurslarda alternativ qiymətləndirmə modellərinin tətbiqi məhdudlaşdırılır. Bu isə sillabusun adaptasiyasını çətinləşdirir və müəllimlər üçün əlavə planlama və uyğunlaşdırma tələb edir.
Bu məhdudiyyətlər göstərir ki, Germano–Nicholls modeli çox faydalı və konseptual baxımdan zəngin olsa da, onun praktik tətbiqi lokallaşdırma, milli təhsil qanunvericiliyi və tələbə profilinə uyğunlaşma tələb edir. Buna görə də sillabus hazırlayarkən həm elmi-praktiki prinsiplər, həm də lokal kontekst nəzərə alınmalıdır.

Azərbaycan universitetləri üçün dəyəri

Kitabın ən böyük üstünlüyü odur ki, Azərbaycan universitetlərində çox vaxt formal sənəd kimi qəbul edilən sillabusa yeni, strateji və pedaqoji çərçivədə baxmağa imkan yaradır. Germano–Nicholls modeli sillabusu yalnız kursun məzmun siyahısı kimi deyil, həm də tədrisin məqsədyönlü planlaşdırılması və öyrənmə prosesinin idarə olunması üçün inteqrasiyaedici vasitə kimi təqdim edir. Bu yanaşma Azərbaycan kontekstində xüsusilə aşağıdakı sahələrdə əhəmiyyətlidir:

•    Nəticəyönümlü tədris (Learning Outcomes-based teaching): Sillabus kurs məqsədlərini və öyrənmə nəticələrini sistemli şəkildə müəyyən etməyə imkan verir, tələbələrin bilik, bacarıq və kompetensiyalarını ölçmək üçün aydın meyarlar yaradır. Bu, kurs planlamasında nəticəyönümlü metodologiyanın tətbiqinə şərait yaradır və öyrənmə nəticələrinin yüksək səviyyədə əldə olunmasını dəstəkləyir.
•    Tələbə motivasiyası və kurs ritmlərinin planlanması: Strukturlaşdırılmış və ardıcıl sillabus tələbələrin kursdakı iştirakını artırır, öyrənmə yükünü balanslaşdırır və motivasiyanı yüksəldir. Akademik ədəbiyyat göstərir ki, aydın məqsəd və tapşırıqlar tələbələrin aktiv öyrənməyə cəlb olunmasını, dərsə davamiyyətini və akademik performansını əhəmiyyətli dərəcədə artırır .
•    Akademik etika və gözləntilərin şəffaf ifadəsi: Sillabus müəllim-tələbə münasibətlərində gözləntiləri açıq şəkildə göstərir, qiymətləndirmə kriteriyalarını müəyyənləşdirir və akademik davranış standartlarını gücləndirir. Bu, akademik mədəniyyətin formalaşmasına, plagiat və etik pozuntuların qarşısının alınmasına xidmət edir .
•    Kursun yerli kontekstə uyğunlaşdırılması (case-based approach): Sillabus lokal iqtisadi, sosial və mədəni şəraitlə uyğunlaşdırılmış praktiki nümunələrin və case-study metodlarının tətbiqini asanlaşdırır. Bu yanaşma tələbələrə real həyat problemlərinin təhlili və qərar qəbuletmə bacarıqlarının inkişafını təmin edir .
•    Tədqiqat komponenti olan magistr və doktorantura kursları: Germano–Nicholls modelində sillabus yalnız bakalavriat səviyyəsi üçün nəzərdə tutulmur; tədqiqat yönümlü kurslar üçün də strukturlu plan və öyrənmə nəticələri təqdim edir. Bu, magistr və doktorantura tələbələrinin akademik və elmi fəaliyyətini planlaşdırmaq, tədqiqat bacarıqlarını artırmaq və elmi nəticələri sistemli şəkildə qiymətləndirmək üçün nəzəri əsas yaradır.

Nəticə etibarilə, Germano–Nicholls modeli dərsin fəlsəfəsini, məqsəd və metodlarını sistematik şəkildə yenidən qurmaq üçün əhəmiyyətli elmi və pedaqoji baza təqdim edir. Bu yanaşma həm müəllimlər, həm də tələbələr üçün kursun strukturlaşdırılmış, şəffaf və məqsədyönlü öyrənmə mühitinə çevrilməsini təmin edir.
Beləliklə, Germano–Nicholls modeli sillabusu yalnız texniki sənəd kimi deyil, həm də pedaqoji refleksiya, akademik şəffaflıq və tələbə mərkəzli öyrənmə üçün inteqrasiyaedici vasitə kimi təqdim edir, Azərbaycan universitetlərində tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün nəzəri və metodoloji əsas yaradır.

Zahid Fərrux  Məmmədov, 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Elmi fəaliyyətin təşkili və idarəedilməsi departmentinin direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim