|
(Sankt-Peterburq Mərkəzi Tarix Arxivinin materialları
əsasında)
Yazardan bir neçə söz
 Qəzetdə
bu silsilədən verdiyimiz yazılarda indiyədək "qayda-qanun
gözləməyə" çalışmışıq; başqa sözlə, tələbələri ali
məktəbdə oxuma tarixinə görə ardıcıllıqla təqdim etmişik.
Ancaq indi bu ənənəni pozmaq, eyni ailədən çıxmış üç
qardaşdan bir yazıda söz açmaq niyyətindəyik. Bunu ona
görə edirik ki, hər üç qardaşa aid ortaq bilgilər var və
onları üç dəfə təkrarlamaq olmaz. Həm də bu qardaşların
taleyi bir-biriylə o qədər çulğaşıb ki, onları ayırmaq
da "insafdan deyil".
Xatırladaq ki, Oğuztoğrul Tahirli ilə birgə
yazdığımız və məşhur "Türk Yurdu" dərgisində dərc
edilmiş "Azərbaycanlı siyasət adamı İbrahim bəy
Heydərov (Heydəroğlu)" adlı geniş məqaləmizədək
("Türk Yurdu", Ankara, 2011, cild 31, sayı 291, ss.
326-338) Azərbaycan tarixşünaslığında bu qardaşlar və
onların nəsli barəsində heç bir bilgiyə rast gəlmirik. "Azərbaycan
müəllimi"nin dəyərli oxucuları isə Heydərov qardaşlarını
yeni bir baxış bucağından görəcək, onları SPb. Mərkəzi
Tarix Arxivinin materialları işığında tanıyacaq.
Dərbəndin ağaları
Haqqında söz açacağımız üç qardaş Azərbaycanın 5 min
yaşlı ən qədim şəhərlərindən olan ulu Dərbəndin ilkin
soylarının varisləri, zaman-zaman bu şəhərə yiyə çıxmış,
yurddaşlarına başçılıq etmiş nəcib bir bəy ailəsinin
övladlarıdır. Bu ailənin 19-cu yüzildə yetişmiş ən
görkəmli nümayəndələrindən biri Nemətulla bəy Hacı
Qasım bəy oğlu Heydərov’dur
(1827-1901). Dərbənddə doğulmuş, təhsilini burada almış
Nemətulla bəy 1843-cü ildən ömrünü çar ordusuna xidmətdə,
döyüşlərdə keçirib. 1884-də ona general-mayor çini
verilib və qalan bütün həyatını o, doğma Dərbənddə
yaşayıb.
 Nemətulla
bəyin qardaşı Minətulla bəy Hacı Qasım bəy oğlu
Heydərov haqqında az şey bilirik. O da çar
ordusunda qulluq edib, ancaq əsgərliyi erkən yaşda
buraxaraq Dərbəndə dönüb və buradakı evində yaşayaraq
təsərrüfatıyla məşğul olub. Minətulla bəyin 3 oğlu olub:
İsa bəy, Musa bəy və Qasım bəy. Musa bəy
Dərbənddə özəl mülkiyyətiylə gün keçirib və çox da
məşhur deyil. İsa bəysə yazımızın qəhrəmanı olan üç
qardaşın atasıdır. Bu üzdən öncə Qasım bəydən danışaq.
Qasım bəy Minətulla bəy oğlu Heydərov
(1858-1918) Dərbənddə ibtidai, Bakıda real məktəbi
bitirib, hüquq təhsili alıb. Az müddət Peterburqda rus
ordusunda qulluq edib və ştabs-kapitan rütbəsində
ehtiyata buraxılıb. 1878-də Dərbəndə gəlib və ömrünün
sonuna qədər burada yaşayıb, Bakı Dairə Məhkəməsində
özəl vəkil işləyib. Uşaqları olmayıb.
Qasım bəy Peterburq Tibbi Cərrahiyyə Akademiyasının (TCA)
sərbəst dinləyicisi olaraq tələbə yürüş və çıxışlarına
qatılıb. 1878-in noyabrında Xarkov Universiteti
tələbələriylə həmrəylik məqsədiylə TCA binası qarşısında
keçirilən tələbə nümayişlərinin ilk cərgəsində və ilk
tutulanlardan olub (jandarmeriyada "nizamsızlıqlarda
daha çox suçlu olanlar" sırasında dindirilib). DİN-lə
razılaşma əsasında o, vətəninə sürgün edilərək polis
nəzarətinə verilib.
Dərbənddə geniş həyətli xüsusi evi və böyük üzüm bağı
vardı. O, üzümçülük və şərabçılıqla məşğul olaraq bu
sahədə xeyli uğur qazanıb. 1900-cü ildə Dərbənddə olmuş
məşhur fransız səyyahı və arxeoloqu baron Jozef dö
Bay (1853-1931) "Türklərin yanına. Dərbənddən
Yelizavetpola" kitabında onun haqqında fikirlərini
belə bildirir: "Dərbəndin başçısı Türkdür, sözün
çağdaş anlamında mədənidir, Avropa qaydasında geyinib,
yaxşı şərabçıdır, əla idarəçidir; onun söhbəti onun
irqindən olan adamlarda necə böyük keyfiyyətlər tapmaq
mümkün olduğunu mənə sübut etdi". Elə bu
keyfiyyətləri sayəsində Qasım bəy 1900-də Dərbənd
şəhərinin başçısı seçilərək şəhər yığıncağının 3-cü və
4-cü çağırışlarında da təkrarən bu vəzifəyə layiq
görülüb.
 Sankt-Peterburq
Rusiya Dövlət Tarix Arxivində Qasım bəy Heydərovla da
bağlı bəlgələr tapdıq (fond 733, siyahı 123, iş 149,
vərəq 55-58, 194). Bunların birindən öyrənirik ki,
Dərbənd şəhərinin başçısı Qasım bəyin çox yaxından
qatqısıyla qurulmuş Dərbənd real məktəbinə onun fəxri
himayəçi təyin edilməsi məsələsi ortaya çıxarkən çar
Nikolay qərar layihəsi üzərində 8 mart 1903-də öz əliylə
"razıyam" yazıb (həmin qaynaq, vər. 194).
1909-cu ildə Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkov
Qasım bəyin soyadını inqilabi fəaliyyətinə görə şəhər
başçılığına namizədlər siyahısından çıxarıb və bundan
sonra o, müxtəlif ictimai vəzifələr yerinə yetirib.
1904-1908-də Dərbənd qadın progimnaziyası (1900-də
yaradılıb) himayə şurasının üzvü olmuş Qasım bəy 1909-da
Dərbənd bağçılıq, üzümçülük, şərabçılıq və bostançılıq
məktəbinin hamisiydi.
Bu dönəmdə biz Qasım bəyin Azərbaycanın mətbuat
həyatıyla sıx bağlılığını görməkdəyik. Belə ki, o,
Bakıda nəşr edilən "Həqiqəti-əfkar" qəzetinin
(1911-1912) naşiri (redaktoru: Mirzə Cəlal Yusifzadə),
"Təzə xəbər" qəzetinin (1912-1915) redaktoru və
sahibi-imtiyazı olub. 1914-də o, Müsəlman Milli
Komitəsinin yerli bölümünü yaradıb və 1918-də Dərbənddə
sovet hakimiyyəti qurulanadək ona başçılıq edib. 1918-də
Vladiqafqazda sosial-demokrat partiyasının qurultayı
keçirilərkən Qasım bəy də orada iştirak edib.
Qurultaydan sonra evə qayıdarkən Məhəmmədqala
stansiyasında erməni terrorçuları qatarı saxlayaraq,
başda Qasım bəy olmaqla 5 nəfəri (qardaşı Musa bəyin
oğlu zabit Hüseyn bəy də onların içindəydi)
meşəyə apararaq orada güllələyiblər.
Qasım bəy Heydərovun ümumən Dərbənddə təhsilin
inkişafında, özəlliklə qardaşı uşaqlarının ali təhsil
almasında böyük rolu olub.
Qasım bəyin böyük qardaşı İsa bəy Minətulla bəy
oğlu Heydərov (1851-?) 1869-dan çar ordusunda
xidmətə başlayıb. Milis praporşiki olub, üstündə "Şahənşah
imperator Aleksandr Nikolayeviçin Özəl qorumasında
xidmətə görə" yazılmış gümüş medalla təltif edilib. Onun
Hacər Əcvəd xanım İbrahimova’dan
3 oğlu və 2 qızı olub. Oğlanları İbrahim bəy,
Ömər bəy və Osman bəy bu
yazımızın baş qəhrəmanlarıdır.
 Heydərov
qardaşları
10. Heydərov İbrahim bəy İsa bəy oğlu (3 avqust 1879,
Dərbənd - 23 mart 1949, Ankara)
(SPb. MDTA, f.381, s.1, iş 588)
Ayrıca şəxsi işi yoxmuş
İndiyədək tanıtdığımız tələbələrin hamısının arxivdə
ayrıca şəxsi işi var. Ancaq İbrahim bəyin sənədləri
yalnız 588 saylı ümumi bir işin ("Leninqrad Yol
Mühəndisləri İnstitutuna qəbul edilmiş şəxslərin
ərizələri") 199-209-cu vərəqləridir. Görünür, bu, onun
oxuduğu institutun dəftərxana ənənəsindən irəli gəlib.
Teymurxanşura məktəbinin yetirməsi
Bəlgələrdən aydın olur ki, 1879-da doğulmuş İbrahim bəy
Heydərov Teymurxanşura 6 sinifli real məktəbini, sonra
da əlavə sinfi bitirib.
11 iyun 1899-da o, Dərbənddən (ünvan: Dərbənd, Qasım bəy
Heydərova) SPb. Yol Mühəndisləri İnstitutunun
direktoruna yazdığı ərizədə müsabiqə imtahanlarına
buraxılmasını xahiş edib. Ərizəsinə bu sənədləri əlavə
edib: Teymurxanşura real məktəbini və əlavə sinfi
bitirməsi haqqında şəhadətnamələr; Dərbənd şəhər polis
idarəsindən arayış ("hərbi xidmətə çağırılmamalıdır");
doğum haqqında şəhadətnaməsinin tərcüməsi; atasının tam
qulluq dəftəri; 3 fotoşəkil; SPb. şəhər rəisi
dəftərxanasından verilmiş siyasi etibarlılığı haqqında
arayış.
1900-cü ildə tələbə oldu
 İbrahim
bəy 4 sentyabr 1899-da institut rəhbərliyinə yeni bir
ərizə yazıb. Orada 23,5 bal topladığını göstərəndən
sonra bu balla 1-ci kurs tələbəliyinə qəbul edilməsini
xahiş edir. Ərizənin məzmunundan aydın olur ki, bu qədər
balla başqaları tələbələr sırasına götürülüb, ancaq
İ.b.Heydərova rədd cavabı verilib. Biz "başqaları"nın
kim olduğunu dəqiq bilməsək də xristianlar olduğunu
düşünməyə haqqımız var, çünki Rusiyanın özəlliklə
texniki ali məktəblərinə müsəlmanların girməsinə ən
müxtəlif bəhanələrlə əngəl törədilirdi. Hətta
zadəganlığı, general-mayor Nemətulla bəy Heydərovun
qardaşı nəvəsi olması da nəzərə alınmayıb. Onu yalnız
1900-cü ildə instituta qəbul ediblər. Bu işdə, görünür,
həmin il Dərbəndin başçısı seçilmiş Qasım bəy Heydərovun
nüfuzu mühüm rol oynayıb.
1907-ci ilin məzunu
İ.b.Heydərov SPb. Yol Mühəndisləri İnstitutunu
1906/07-ci dərs ilində bitirib. Şəxsi sənədləri arasında
19 iyun 1907 tarixli diplomunun surəti də saxlanılır.
Burada göstərilir ki, o, institutun tam kursunu
layihələr tərtib etmək, hər cür inşaat işləri aparmaq və
dövlət xidmətində vilayət (quberniya) katibi çinində
işləmək hüququyla bitirib.
Oxucularımıza bildirməliyik ki, o dönəmdə Rusiya ali
məktəblərində tələbənin bilik və bacarığına uyğun olaraq
diplomlar da müxtəlif dərəcələrdə olur və hər dərəcə də
onun yiyəsinə bir cür hüquq verirdi. İbrahim bəyinki ən
yüksək ixtisaslı mühəndisə verilən diplomdu. İnstitutu
bu cür uğurla bitirməsi onun sonrakı həyatına da çox
mühüm müsbət təsir göstərdi.
Kitabxanaya 38 qəpik borcu varmış
 İbrahim
bəyin sənədləri arasında institut dəftərxanası müdirinin
2 avqust 1907 tarixli belə qeydi var ki, yol mühəndisi
İ.b.Heydərova onun xahişiylə 1695 saylı diplomu, 7
sənədinin əsli və 1 fotoşəkli göndərilib. Onun tələbə
kitabxanasına 38 qəpik borcu var. O, bu borcu ödəməklə
yanaşı, diplom üçün də 10 manat verib və arxivdə bu
haqda 29 dekabr 1907 tarixli 2254 saylı qəbz durur.
Yol mühəndisinin sonrakı taleyi
İndiyədək oxuduğunuz məqalələrimiz, adətən, belə bir
sonluqla bitib ki, tələbənin məktəbi bitirdikdən sonrakı
taleyi haqqında bilgimiz ya çox azdır, ya da heç yoxdur.
İbrahim bəy Heydərovda isə tam əksinədir - onun diplom
aldıqdan sonrakı həyatı haqqında çox geniş məlumatımız
var. Yeri gəlmişkən, bu məlumatların xeyli hissəsini
onun indi Ankarada yaşayan 91 yaşlı qızı Fatma xanım
Alpengin’dən
və nəvəsi, yaxın dostumuz, görkəmli yazıçı Mina xanım
Tansel’dən
əldə etmişik.
İbrahim bəyin 1907-ci ildən sonrakı olduqca coşqun
ictimai-siyasi fəaliyyəti, keşməkeşli həyatı haqqında
böyük bir roman yazılsa yenə azlıq edər. Ancaq bir qəzet
məqaləsində o zəngin həyatın yalnız ən önəmli ümumi
xətlərini ən qısa biçimdə verməyə məcburuq.
Son dərəcə yurdsevər və elsevər bir aydın olan
İ.b.Heydərov bütün bilik, təcrübə və enerjisini doğma
Türk xalqının inkişafı, maariflənməsi işinə sərf etmək
istəyirdi. 1907-də onu Bakıda "Nəşri-maarif"
cəmiyyəti idarə heyətinin üzvləri arasında görürük.
Həmin ilin 14 oktyabrında isə 28 yaşlı mühəndis Dağıstan
vilayəti və Zaqatala dairəsindən Rusiya 3-cü
Dövlət Dumasına (1907-1912) deputat seçilərək
Peterburqa yola düşüb. Əqidəcə sosial-demokrat olan
deputat az sonra Dumada rus bolşeviklərinin millətçi
velikorus şovinizmi yürütdüklərini, milli azlıqların
hüquqlarına tam etinasızlıqla yanaşdıqlarını görərək
RSDFP-ni tərk edib və 3-cü sessiyada müsəlman
fraksiyasına keçib. Hakimiyyətə ciddi müxalifətdə duran
İbrahim bəy çarizmin milli azlıqlara qarşı
ədalətsizliklərini, təhsil sistemindəki aşağılayıcı
münasibəti, köçürmə siyasətini... kəskin şəkildə tənqid
edib. Onun Dumadakı çıxışları Azərbaycan mətbuatında
rəğbətlə qarşılanıb və bəziləri hətta kitab şəklində
buraxılıb.
1912-də Peterburqdan Bakıya dönən İ.b.Heydərov
Bakı Şəhər İdarəsinin (Uprava) üzvü seçilib. Bu,
çox mühüm vəzifəydi - o, əslində şəhərin başçılarından
biri sayılırdı.
İIbrahim bəy 1913-də A.Babayevlə birlikdə "Dəyanət" və "Şərakət"
neft-sənaye cəmiyyətlərini təşkil edərək sahibkarlıqla
da məşğul olub.
1916-nın martında "Nicat" cəmiyyəti sədrinin
müavini seçilib.
1917-ci il Fevral inqilabından sonra İbrahim bəy
Dağıstanda yaradılan Müsəlman Komitəsinin sədri seçilib.
Bunu nəzərə alan Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsi ("OZaKom")
9 mart 1917-də onu Dağıstan Vilayəti Müvəqqəti
İcraiyyə Komitəsinin sədri, 5 aprel 1917-ci ildə isə
Dağıstan vilayətinin komissarı (valisi) təyin edib.
12 noyabr 1917-də o, Rusiya Müəssislər Məclisinə
üzv seçilib. 1918-in başlanğıcında Tiflisdə,
Müəssislər Məclisinə seçilmiş deputatlardan ibarət
Zaqafqaziya Seymi yaradılıb. İbrahim bəy də
Seymdə Müsəlman Sosialist blokunun üzvü olub. O,
Seymin 17 fevral 1918 tarixli qərarıyla yaradılmış
xüsusi nümayəndə heyətinin tərkibində Trabzon sülh
konfransında iştirak edib (fevral-mart 1918) və bu zaman
Türk milləti qarşısında müstəsna xidmətləri olub.
Hələ Trabzonda olarkən - Seymin 13 martdakı 17-ci
iclasında Gegeçkori’nin
başçılıq etdiyi ilk Zaqafqaziya hökumətində İbrahim bəyə
ümumi müfəttiş (dövlət nəzarəti naziri)
vəzifəsi tapşırılıb. Gegeçkori’nin
baş nazir olduğu 2-ci kabinədə də o, dövlət nəzarətçisi
vəzifəsində saxlanılıb (26 mart 1918).
31 martda Bakıda Leninin göstərişiylə Şaumyan bandasının
törətdiyi qanlı qırğından sonra Seym 2 aprel (20 mart)
tarixli yığıncağında İbrahim bəy Heydərov’u
Mustafa Mahmudov və Cavad bəy Məlikyeqanov’la
birlikdə danışıqlar aparmaq üçün Bakıya göndərməyi
qərara alıb. Bakı qırğınından dərhal sonra Trabzondan
Tiflisə dönmüş Məhəmmədəmin Rəsulzadə isə qəti
şərt qoyub ki, Seym, bolşevikləri Bakıdan çıxarmağa
çalışmasa müsəlman fraksiyası Seymdən çıxacaq. (Bundan
sonra Seym Bakıya 6 min nəfərlik hərbi qüvvə yollayıb və
həmin qüvvə məğlub edilib). Qərardan həmən sonra yola
düşən İbrahim bəyi aprelin ortalarında bolşeviklər
Bakıda həbs ediblər. Baş nazir Çxenkeli 26 aprel
1918-də yeni kabinəsini elan edib. Burada da İbrahim
bəyə keçmiş vəzifəsi - dövlət nəzarətçiliyi ayrılıb,
ancaq bu vaxt o, hələ də Bakıda həbsdəydi. Həbsdə
olmasına baxmayaraq o, 11 may 1918-ci ildə elan edilmiş
Qafqazın Dağlı Xalqlarının Birliyi Cümhuriyyətinin (Dağlılar
Cümhuriyyətinin) Ə.Çermoyev tərəfindən təşkil
edilən 2-ci hökumətində (11.05.1918-15.12.1918)
nəqliyyat, poçt və teleqraf naziri vəzifəsini
tutub. 1918-ci il noyabrın sonunda başda sədr
Əbdülməcid Çermoyev və İbrahim bəy Heydərov
olmaqla Qafqaz Dağlıları Birliyinin nümayəndə heyəti
Bakıya gəlib. Burada onlar Dağlılar Cümhuriyyətinin
tanınması haqqında üç gün (27-29 noyabr) İttifaq
dövlətlərinin nümayəndələriylə danışıqlar apariblar.
İbrahim bəy Heydərov hökumətin səlahiyyətli nümayəndəsi
kimi Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə öz dövləti arasında 28
noyabr 1918-də müqavilə imzalayanlardan biriydi.
Həmin müqaviləyə görə, Qafqazın Dağlı Xalqlarının
Birliyi Cümhuriyyəti Azərbaycan Cümhuriyyətindən iki ilə
qaytarmaqla on milyon manat faizsiz borc götürürdü.
Kotsev’in
kabinəsində İbrahim bəyə yollar naziri
vəzifəsi verilib (15.12.1918-25.03.1919).
1919-cu ildə Dağlılar Cümhuriyyəti hökumətinin Avropa
dövlətləriylə danışıqlar aparmaq üçün Paris sülh
konfransına göndərdiyi nümayəndə heyətinə İbrahim bəy də
daxil edilib.
1920-ci ilin başlanğıcında İbrahim bəy də ana yurdu
Azərbaycana dönüb və Azərbaycanın ictimai-siyasi
həyatında, xeyriyyə konsertlərinin, teatr tamaşalarının,
o sıradan Üzeyir bəy Hacıbəyli’nin
"Leyli və Məcnun" operasının, Ağa Əminov’la
birlikdə "Azərbaycan gecələri"nin təşkilində fəal
iştirak edib.
Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmində o, üç ay
(06.01.1920-10.03.1920) daxili işlər nazirinin
müavini işləyib. (Şəfi bəy Rüstəmbəyli İbrahim
bəy istefa verdikdən sonra onun yerinə təyin edilib).
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra
sosialist İbrahim bəy burada da mühüm vəzifə tutub -
Azərbaycan SSR yollar nazirinin müavini
olub. Ancaq aradan heç bir ay keçməmiş Fövqəladə
Komissiya ("ÇK") onu həbs edib. Həbsin səbəbi kimi
İbrahim bəyin Müsavat hökumətinin görkəmli
xadimlərinin azad olunmasına yardım etdiyi
göstərilir.
1920-nin sonunda dövlət adamlarından birinin
müdaxiləsiylə həbsdən azad edilən İbrahim bəy Gürcüstana
gedib, 1921-də isə Fransaya mühacirət edib və 1925-ci
ilədək ailəsiylə birlikdə orada yaşayıb.
1925-də Türkiyə hökuməti onu mühəndis kimi bu ölkəyə
çağırıb. O, Türkiyədə "Heydəroğlu" soyadını qəbul edib.
İbrahim bəy Türkiyəyə gəldiyində Ankara - Kayseri
dəmiryolu xətti çəkilirdi. O, bu gün adı belə unudulmuş
Qaranlıqdərə adlı bir dağ başında dəmiryolu
işçiləri üçün qurulan "qısım" deyilən müvəqqəti
yerləşimdə çalışmağa başlayır, ailəsi ilə orada yaşayır.
Dəmiryolu Kayseriyə uzanınca ailə Kayseriyə köçür. Oğlu
orada məktəbə gedir. Sonra Sivasa doğru uzanan yolda
çeşidli qısımlarda çalışır. Ən son 1939-un qışında
Ərzincanın içində oturduqları zaman (qızları İstanbulda
Amerikan Kollecində, oğlu universitetdə ikən) dəhşətli
bir zəlzələ Ərzincanı yerlə yeksan edir. İbrahim bəy
mərkəzə alınmasını tələb edərək Ankaraya gəlir. 1940-da
onu T.C. Yollar Nazirliyinə işə götürürlər və ömrünün
sonunadək burada çalışır.
1949-da Abadlaşdırma Nazirliyi yüksək elmi heyətinin
üzvü ikən Ankarada dünyasını dəyişən İbrahim bəy bu
şəhərdəki Cəbəci məzarlığında dəfn edilir.
O, 1915-də Dərbənddə general Balakişi bəy Ərəblinski’nin
nəvəsi - Nisə xanım Cahangir bəy qızı Ərəblinskaya
(1900-1943) ilə ailə qurub. Bu evlilikdən onların biri
oğul, üçü qız olmaqla 4 övladı dünyaya gəlib:
Minnətullah Heydəroğlu (5.9.1918, Bakı-16.8.2006,
Burhaniyə), Leyla Heydəroğlu (1920, Dərbənd-1955,
İstanbul), Fatma Alpengin (21.11.1921, Tiflis) və
Şermin Özgen (22.4.1926, İstanbul-24.1.2011,
İstanbul).
Oğlu vəkil Minnətullah Heydəroğlu Türkiyənin
tanınmış aydınlarından, hüquqşünas və
siyasətçilərindəndi. Bu gün İzmirdə onun adına şahmat
turnirləri keçirilir.
Qızı Fatma xanım Alpengin indi Ankarada yaşayır.
Bu yazıdakı bilgilərin bir çoxunu ondan öyrənmişik.
11. Heydərov Ömər bəy İsa bəy oğlu (1884, Dərbənd - may
1973, İstanbul)
(SPb. MDTA, f.184, s.3, iş 820, 1904-cü il)
Təəssüflü bir hal
SPb. MDTA-da işlədiyimiz zaman, vaxta qənaət üçün, bəzi
tələbələrin sənədlərindən qeydlər götürmək əvəzinə, onun
şəxsi işindəki bir çox bəlgələrin üzünü çıxarmağa
üstünlük verdik. Ömər bəy də həmin tələbələrdəndi. Onun
hətta doğum haqqında şəhadətnaməsini köçürmədik ki,
surətini çıxarmaq daha məqsədəuyğundur. Çox təəssüf ki,
Bakıya gəldikdən sonra, siyahısını verdiyimiz sənədlərin
bir çoxunun surətini arxivin çıxarmadığını gördük. Ömər
bəydən isə bir vərəq belə çıxarılmamışdı! Artıq iş işdən
keçmişdi - necə deyərlər, Əli aşından da olduq, Vəli
aşından da. Ancaq yaxşı ki, bir sıra sənədləri
bütünlüklə köçürmüşdük. Beləliklə, burada yalnız həmin
köçürülmüş bəlgələrdən yararlanırıq.
"Rus zabitimi olacaqsan?"
Ömər bəy öncə hərbçi olmaq fikrindəymiş. Sankt-Peterburqa
hərbi məktəbə girmək üçün gedərkən böyük qardaşı İbrahim
bəy onu "rus zabitimi olacaqsan?" deyə qınayır və
mühəndisliyə yönəldir. Beləliklə, o, sənədlərini I
Nikolay adına Mülki Mühəndislər İnstitutuna (MMİ) verir.
12 iyul 1904-də başlanmış 21 vərəqlik şəxsi işinin ilk
bəlglərindən öyrənirik ki, 1884 doğumlu Ömər bəy
Teymurxanşura real məktəbini bitirib. O, tələbələr
sırasına 1904-ün sentyabrında qəbul edilib.
Qasım bəy Heydərovun verdiyi arayış
17 noyabr 1904-də Dərbənd Şəhər İctimai İdarəsinin
başçısı - Ömər bəyin yaxın qohumu Qasım bəy Heydərovun I
Nikolay adına Mülki Mühəndislər İnstitutu direktoruna
göndərdiyi 6 saylı arayışda Dərbənd şəhər sakini,
zadəganlarından olan Ömər bəy İsa bəy oğlu Heydərovun
şəhər ailələrinin 1886-cı ildəki siyahıyaalmasında
gerçəkdən bəy olmasının göstərildiyi yazılıb.
İnqilabın fəsadı
1905 inqilabı Rusiyanın tarixində bir çox olaylarla
yadda qalıb: savaşda Yaponiyaya uduzmaq, çar manifesti,
milli qırğınlar törədilməsi (o sıradan erməni-müsəlman
qırğını) və b. ilə. Bu dönəmdə ali məktəblərin çoxu
bəlirsiz bir zamanadək bağlanmışdı. Ömər bəyin oxuduğu
MMİ də onların arasındaydı. 1906-nın iyulunda hələ
institutun 1-ci kursunda oxumaqda olan Ömər bəy
direktorun adına belə bir ərizə yazıb:
"Şarlottenburq Politexnikumuna girmək istədiyimə görə
Siz alihəzrətdən acizanə xahiş edirəm ki, Sizə
tapşırılmış institutun tələbələri sırasına 1904-cü ilin
sentyabrında qəbul edilməyim və hal-hazırda ikinci
semestrdə olmağım haqqında mənə şəhadətnamə verəsiniz.
Adıkeçən instituta girməyim üçün həmin şəhadətnamə
zəruri şərtdir. Bu Politexnikumda mən Peterburqdakı
institutumuz açılanadək qalmaq istəyirəm.
10 (23) iyul 1906-cı il. Berlin, Charlottenburg,
Krumme Strasse 68II, Gaidaroff".
Göründüyü kimi, ərizə Berlindən yazılıb. Onun üstündə
belə bir dərkənar qoyulub: "I kurs tələbəsi olması
haqqında şəhadətnamə verilsin". Şəxsi işdə MMİ-nin 20
iyul 1906 tarixdə onun 1-ci kurs tələbəsi olması,
davranışının yaxşılığı haqqında verdiyi həmin
şəhadətnamənin surəti saxlanılır.
Oxucumuza bunu da xatırladaq ki, Şarlottenburq Berlinin
bir məhəlləsidir, "Politexnikum" isə Rusiyadakı
anlayışla "Politexnik İnstitut" deməkdi.
Qardaşı İbrahim bəyə məktub
Yuxarıdakı ərizədən bir həftə sonra Ömər bəy böyük
qardaşı İbrahim bəyə rusca məktub yazaraq, onun
sənədlərini institutdan götürüb təcili Berlinə
göndərməsini xahiş edib. Məktubun tərcüməsini imlasını
dəyişmədən aşağıda veririk:
"Əziz İbrahim! Bu məktubu alan kimi bizim İnstituta get,
kağızları götür, notariusda birisinə ver ki, almancaya
çevirsinlər, əsllərini yenə İnstitutda saxla, almanca
surətləri buraya İşxanovun adına mənə çatdırmaq üçün
göndər. Bəlkə də mənzilimi dəyişəcəyəm.
Mən əmi ilə Rus Konsulunun yanında oldum, o,
Politexnikuma məni oraya qəbul etmələri üçün məktub
yazdı. Direktor Konsulun məktubunu sənin göndərəcəyin
kağızlarımla birgə Nazirə verəcək; yalnız bundan sonra
buradakı Politexnikumla bağlı durumum aydınlaşacaq.
Burada imtina etsələr Darmştadta gedəcəyəm. Hər bir
halda sən mənim xahişimi təcili yerinə yetir. Əmi sənə
teleqram vurmağımı istəyirdi, ancaq mən düşündüm ki,
işin mahiyyətini sənə məktubla anlatmaq daha yaxşıdır.
Mən bu məktubla birgə direktorumuzun da adına məktub
yazaraq göndərdim. Sən onu da zərfə qoy və xahiş etdiyim
şeyləri mənə tezliklə göndərməsini rica et.
Dünən biz eşitdik ki, Dumanı qovublar və Rusiyada indi
nələr olacağı haqqında milyonlarca gümanımız yaranıb.
İbrahim, əmi xahiş edir ki, Piterə belə tez getməyəsən,
mən isə rica edərdim ki, Yefimtsevgil şəhərə və Piterə
dönənədək onlarda qalasan, onlarda otaq kirayələyəsən.
Mənim bəlgələrimi tezləşdir, xərci nə qədər tutacaqsa
əmi göndərəcək.
Ünvan: Almaniya, Berlin, Charlottenburg. Bismark
Strasse 19 III. A bei Schulz Herrn İschanoff für Omar
Gaidaroff".
İbrahim bəy institut direktorunun adına ərizə yazaraq
qardaşının sənədlərinin verilməsini sürətləndirməyi
xahiş edib və bu məktubu da öz ərizəsinə qoşub.
Ömər bəyin məktubundakı "əmi"yə gəlincə, bu söz rusca
"dyadya" kimi işlədilib, "dyadya" isə bizim
dildə həm "əmi", həm də "dayı" anlamları verir.
Ankaradakı qohumları bu haqda bizə bir bilgi verə
bilmədilər. Ancaq Ömər bəyin əmilərinin Berlinə getmək
imkanı olduğunu düşündüyümüzə görə "əmi"yə üstünlük
verdik.
Ömər bəyin Şarlottenburqda, yaxud Darmştadtda
oxuyub-oxumaması haqqında əlimizdə heç bir bilgi yoxdur.
Bu məktubla tanış etdiyimiz Ankaradakı qohumları isə
ümumən Almaniya məsələsindən tam xəbərsiz olduqlarını
bildirdilər. Ancaq Ö.b.Heydərovun institutu 1915-də
bitirməsini, bu zaman 1906-cı ildən 9 il keçməsini
nəzərə alsaq, aradakı bir neçə ilin Almaniyada təhsilə
sərf edildiyini düşünə bilərik.
Ömər bəyə 22 oktyabr 1912-də Dərbənddən verilmiş tibbi
arayışda onun qızdırmadan (malyariyadan) xəstələndiyi
göstərilib. Görünür, bu xəstəlik uzun çəkib, çünki 18
may 1913-də direktorun adına yazdığı ərizədə xahiş edib
ki, 1914-cü ilin 1 yanvarınadək olan bütün zaçotlarının
verilmə vaxtı xəstəliyinə görə uzadılsın.
Ömər bəy Heydərov Mülki Mühəndislər İnstitutunu 1915-də
bitirib və bu haqda ona 2060 saylı diplom verilib.
Sonrakı taleyi
Qardaşı İbrahim bəy kimi, Ömər bəy də həyatını doğma
Azərbaycanla bağlayıb. Düzdür, onun buradakı çalışmaları
haqqında bilgimiz çox da geniş deyil, ancaq birinci
Cümhuriyyət (1918-1920) dönəmində Bakıda yol sistemində
işlədiyini bilirik.
Minətullah bəyin nəvəsi olan Ömər bəy onun qardaşı,
general Nemətullah bəyin nəvəsi ilə (qızı Hürnisə
xanım’ın
qızı Bikə xanım’la)
Dərbənddə ailə qurub. Onun böyük oğlu Əli 1918-də
burada doğulub.
1920-də Azərbaycan Cümhuriyyəti yıxıldıqdan sonra
ailəsini də götürərək Türkiyəyə mühacirət edən Ömər bəy
öncə Sarıqamışda mühəndis işləyib. Qızı Türkan
10.1.1923-də burada, kiçik oğlu Haluk isə 1930-un
martında Doğu Bayəziddə doğulub. Bundan bir az sonra
Ömər bəy ailəsiylə İstanbula köçüb, orada bələdiyyəyə
girərək işləyib və 1973-ün mayında İstanbulda dünyasını
dəyişib.
12. Heydərov Osman bəy İsa bəy oğlu (25.2.1888,
Dərbənd-1917, Petroqrad)
(SPb. MDTA, f.14, s.3, iş 61325, 1912-ci il)
121 vərəqlik şəxsi iş
Osman bəyin şəxsi işini ələ götürəndə xeyli sevinmişdik
- 121 vərəqlik (!) bu işdə çoxlu maraqlı sənədlərin
olacağını düşünmüşdük. Ancaq işlə tanışlıq başqa şey
göstərdi - sən demə, o, müxtəlif səbəblər (ən çox da
dərsburaxma və imtahanlara girməmə) üzündən dəfələrlə
universitetdən çıxarılıb, sonra yenidən bərpa edilib,
hər dəfə də çoxlu sənədlər toplanıb. Bu sənədlərin tarix
üçün elə bir önəmi olmadığını düşündüyümüzə görə
onlardan yalnız bir neçə ən önəmlisi üzərində
dayanacağıq.
Attestat
Milis praporşikinin oğlu Osman bəy Heydərova verilmiş
attestatda onun Dərbənd real məktəbinə girərək orada 1
sentyabr 1902-ci ildən 8 iyun 1908-ci ilədək oxuduğu və
əsas bölmənin tam kursunu bitirdiyi göstərilib.
Qiymətləri belədir: 1 fəndən "5", 7 fəndən "4", 6 fəndən
"3".
Doğum şəhadətnaməsi
Türkcə və rusca yazılmış doğum şəhadətnaməsinin ana
dilimizdəki mətnini imlasına toxunmadan veririk:
"1898-minci sənədə avğust ayının 25-minci günündə
verildi həmin şəhadətnamə Dərbənd əhli Osman bəy
puraporçik İsa bəy Heydərovun oğluna ol xüsusdan ötrü ki,
onun atası İsa bəy Heydərovdur və anası Hacər Əsvəd
xanım İbrahimovdur və onların şəri oğludur və nikahların
əqd edib Məhəmməd qadi Hacı Xəlil qadi oğlu və sinni
ondur, təvəllüd olub min səkkiz yüz səksan səkkiziminci
ildə fevral ayının 25-minci günündə, ona binaən bu
şəhadətnaməni təsdiq etməkçün qol qoyub möhürü səbt
qıldım.
Mən müdiri-şəriət məzhəbi-sinani-Dərbənd Abdullah Molla
Qırxlarqulu oğlu".
Hüquq fakültəsinin tələbəsi
Osman bəy Heydərov 1909-un oktyabrında SPb.
Universitetinin hüquq fakültəsinə kənar dinləyici kimi
girib, 1912-nin sentyabrında hüquq fakültəsinin
tələbələri sırasına götürülüb. Təhsilhaqqını ödəmədiyinə
və imtahanları vermədiyinə görə 1914-ün fevralında
universitetdən çıxarılıb. Xalq Təhsili Nazirliyi icazə
verdikdən sonra 26 fevral 1915-də yenidən ikinci
semestrə qəbul edilib. İmtahanları vermədiyinə görə 26
noyabr 1915-də yenidən qovulub, 1916-nın martında
yenidən bərpa olunmasına icazə verilib. 12 iyun 1919-da
o, 1917-ci ilin yazına görə təhsilhaqqını ödəmədiyi üçün
Petroqrad Universitetindən sonuncu dəfə çıxarılıb. Bu
vaxt o, həyatda deyildi.
Bu tarixləri göstərsək də oxucuların onlardan yanlış
nəticə çıxarmasını istəməzdik - Osman bəy universitetdən
savadsızlığına, yaxud tənbəlliyinə görə çıxarılmırdı.
Qardaşı İbrahim bəyin nəvəsi Mina xanım Tansel’in
bizə bildirdiyinə görə, o, rus ordusunun zabitiydi və
bolşeviklərin Peterburqda Qış sarayına hücumu zamanı (oktyabr
1917) həlak olub.
Beləliklə, nəsillikcə sosialist olan Heydərovların bu
nümayəndəsi də siyasi fəaliyyətə daha üstünlük verdiyinə
görə öncə təhsilini, sonra isə həyatını ideyaya qurban
verib.
Azərbaycan ziyalılığının tarixində mühüm rol oynamış
Heydərov qardaşları haqqında qısa bilgini əks etdirən
yazımıza burada son veririk.
Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
[email protected]
Tel.: +994-50-612-68-13 |
