Sahibkarlıq universitetlərinin yaradılması – Akademik rəy
Görkəmli amerikalı pedaqoq, Los-Anceles Kaliforniya Universitetinin fəxri professoru Berton R.Klerk ali təhsil tədqiqatlarının ən nüfuzlu alimlərindən biridir. Onun “Sahibkarlıq universitetlərinin yaradılması” (Бертон Р. Кларк. Создание предпринимательских университетов. 2-е изд. Организационные направления трансформации. Изд. дом Высшей школы экономики, 2019 Пер. с англ. под ред.Д.Александрова) əsəri müasir universitetlərin inkişaf strategiyalarını, idarəetmə modellərini və innovasiya yönümlü institutlara çevrilmə mexanizmlərini izah edən əsas nəzəri mənbələrdən biridir. Bu kitab ali təhsildə islahatlar, universitetlərin iqtisadi müstəqilliyi və innovasiya ekosisteminin qurulması sahəsində dünya miqyasında geniş istinad edilən əsərlərdəndir.
B.Klerkin əsərinin əsas məqsədi ənənəvi universitetlərin sürətlə dəyişən sosial-iqtisadi mühitə uyğunlaşması, maliyyə dayanıqlılığını təmin etməsi və innovasiya potensialını artırması üçün sahibkarlıq modelinin zəruriliyini göstərməkdir.
Kitab universitetlərin yeni dövrün tələblərinə cavab verə bilməsi üçün qarşılaşdıqları bir sıra strateji çağırışları sistemli şəkildə izah edir. Əvvəla, əsərdə universitetlərin artan qlobal və regional rəqabət şəraitinə çevik şəkildə uyğunlaşması, dəyişən əmək bazarına və bilik iqtisadiyyatına sürətlə reaksiya verə bilməsi vacib şərt kimi təqdim olunur. Müəllif həmçinin ali təhsil müəssisələrinin maliyyə dayanıqlığını təmin etmək üçün resursların müxtəlifləşdirilməsini, yəni yalnız dövlət büdcəsindən asılı qalmadan qrantlar, beynəlxalq layihələr, sənaye sifarişləri və əlavə təhsil proqramları vasitəsilə dayanıqlı maliyyə mənbələri formalaşdırmasını xüsusi vurğulayır.
Kitabın əsas diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri də elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılmasıdır. Bu, tədqiqatların yalnız akademik nəşrlərlə məhdudlaşmaması, onların real sektorda tətbiq olunaraq yeni texnologiya, patent, startap və innovativ məhsullar yaratması ilə bağlıdır. B.Klerk hesab edir ki, universitetlərin inkişafı üçün elm-sənaye əlaqələrinin gücləndirilməsi həlledici rol oynayır.
Əsərdə həmçinin universitet idarəetməsində dövlət, bazar və akademik mühit arasında balansın təmin olunması xüsusi önəm daşıyır. Müəllif göstərir ki, universitet nə yalnız dövlətin sərt tənzimləməsinə, nə də tam bazar mexanizmlərinə tabe olmalıdır; o, akademik azadlıq, sosial məsuliyyət və iqtisadi səmərəlilik arasında tarazlıq yaradan hibrid idarəetmə modelinə sahib olmalıdır.
Nəhayət, kitab universitetlərin qlobal miqyasda mövqeyinin gücləndirilməsini də mühüm çağırış kimi müəyyən edir. Bu isə beynəlxalq reytinqlərdə görünürlük, xarici tərəfdaşlarla əməkdaşlıq, beynəlxalq proqramlarda iştirak, xarici tələbə və tədqiqatçıların cəlbi kimi elementləri əhatə edir. Müəllifə görə, yalnız beynəlxalq şəbəkələrə inteqrasiya olunmuş universitetlər qlobal bilik iqtisadiyyatında möhkəm yer tuta bilər.
Müəllif göstərir ki, ənənəvi universitet modeli artıq yeni dövrün tələblərinə cavab vermir və müasir universitet sahibkarlıq yönümlü struktura çevrilməlidir.
B.Klerkin ali təhsil nəzəriyyəsinə ən böyük töhfəsi hesab olunan “koordinasiya üçbucağı” modeli universitetin fəaliyyətinə təsir edən üç əsas qüvvəni – dövləti, bazar və iqtisadiyyatın tələblərini, həmçinin akademik kollektiv və elmi mühiti – müəyyən edir və sahibkarlıq universitetini məhz bu üç qüvvə arasında tarazlıq yarada bilən, çevik idarəetməyə malik və innovativ təşəbbüslərə açıq institusional model kimi xarakterizə edir, innovativ təşəbbüslərə açıq qurum kimi təqdim olunur.
B.Klerkin ən məşhur nəzəri nəticəsi onun formalaşdırdığı beş təşkilati atributdur. Bu atributlar universitetin sahibkarlıq tipli instituta transformasiyasının əsas şərtləridir.
1. Gücləndirilmiş idarəetmə nüvəsi - Strategiya hazırlaya bilən, operativ qərarlar verən və universiteti dəyişən şəraitə uyğunlaşdıran peşəkar rəhbərlik strukturu.
2. İnkişaf yönümlü genişlənmiş periferik qurumlar - Texnoparklar, innovasiya mərkəzləri, biznes-inkubatorlar, layihə və qrant idarəetmə ofisləri, beynəlxalq əməkdaşlıq bölmələri.
3. Maliyyə mənbələrinin müxtəlifləşdirilməsi - Dövlət maliyyəsi ilə yanaşı: qrantlar, elmi müqavilələr, sənaye sifarişləri, ödənişli proqramlar, beynəlxalq layihələr.
4. Sahibkarlıq düşüncəsinə malik akademik mühit - Kafedralar və tədqiqat qruplarının innovativ təşəbbüslərə açıq olması, elmi nəticələrin praktikaya yönəlməsi.
5. İnstitusional sahibkarlıq mədəniyyəti - Universitet daxilində ümumi komanda ruhu, təşəbbüskarlığın dəstəklənməsi, strateji məqsədlərin kollektiv şəkildə mənimsənilməsi. Bu model bu gün də ali təhsil üzrə tədqiqatlarda ən çox istinad edilən konsepsiyalardan biridir.
B.Klerk tədqiqatını beş Avropa universitetinin təcrübəsi üzərində qurur: Uorvik (Böyük Britaniya), Strathclyde (Şotlandiya), Tvente (Niderland), Çalmers (İsveç), Yoensu (Finlandiya).
Bu nümunələr əsərin nəzəri müddəalarının real universitet praktikasında necə işlədiyini göstərir. Müəllifin müqayisəli təhlili kitabı həm nəzəri, həm də tətbiqi cəhətdən dəyərli edir.
Kitab elmi yenilik və əhəmiyyət baxımından “sahibkarlıq universiteti” anlayışını elmə gətirən əsas mənbə olmaqla universitetlərin transformasiyası üçün konseptual çərçivə yaradır, dövlət siyasətinə təsir göstərən analitik model kimi geniş istifadə olunur və universitet idarəçiliyi, innovasiya infrastrukturu və elm-sənaye əlaqələri üçün praktiki tövsiyələr təqdim edir; Klerkin konsepsiyası isə son 20 ildə ali təhsildə aparılan islahatların böyük hissəsinə nəzəri baza təmin etmişdir.
Kitab çox dəyərli olmasına baxmayaraq, bəzi məhdudiyyətlərə malikdir; məsələn, kontekstual fərqliliklər nəzərə alınmır, çünki model əsasən Qərbi Avropa universitetlərinə uyğundur və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə tam tətbiqi əlavə adaptasiya tələb edir; humanitar sahələrə daha az diqqət yetirilmişdir, çünki sahibkarlıq modeli əsasən tətbiqi elmlərdə daha effektiv işləyir; həmçinin universitetlərin sosial missiyasına kifayət qədər toxunulmamış, sosial bərabərlik və inklüzivlik məsələləri ikinci planda qalmışdır; lakin bütün bu məhdudiyyətlər əsərin elmi və strateji dəyərini azaltmır.
B.Klerk modeli Azərbaycan universitetləri üçün son dərəcə aktualdır və bu model universitetlərin strategiya sənədlərinin hazırlanması, maliyyə və idarəetmə müstəqilliyinin artırılması, universitet-sənaye əməkdaşlığının gücləndirilməsi, innovasiya ekosisteminin (texnopark, startap mərkəzi, TTO) inkişafı, qrant və layihə fəaliyyətinin genişləndirilməsi, eləcə də reytinqlərdə mövqenin yüksəldilməsi kimi istiqamətlərdə istifadə oluna bilər; xüsusilə UNEC kimi iqtisadi-texnoloji yönümlü universitetlər üçün Klerkin konsepsiyası praktiki yol xəritəsi rolunu oynaya bilər.
“Sahibkarlıq universitetlərinin yaradılması” kitabı ali təhsil islahatlarının nəzəri və praktik əsaslarını formalaşdıran fundamental əsərdir. Klerkin yaratdığı model universitetlərin XXI əsrin tələblərinə uyğun yenidən qurulması üçün sistemli, praktik və çevik yanaşma təqdim edir.
Bu kitab ali təhsil siyasəti, universitetlərin strateji idarəetməsi və innovasiya ekosistemi ilə məşğul olan hər bir tədqiqatçı və qərarverici üçün mütləq oxunmalı mənbədir.
Kitab təhsil sahəsində çalışan müəllimlərə və idarəçilərə, eləcə də təhsil prosesində yeniliklərlə maraqlanan hər kəsə ünvanlanıb.
Zahid Fərrux Məmmədov,
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Elmi fəaliyyətin təşkili və idarəedilməsi departmentinin direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim
