Dünyada iqlim dəyişikliyi artıq təkcə ətraf mühit problemi deyil. Bu, uşaqların gələcəyi, onların sağlamlığı və təhsili üçün də ciddi təhlükəyə çevrilib. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, UNICEF-in 2025-ci ildə açıqladığı "Təzyiq altında: İqlim dəyişikliyinin Şərqi Asiya və Sakit okean regionunda təhsilə təsiri" (Under Pressure: The Impacts of Climate Change on Education in the East Asia and Pacific Region) adlı hesabatında iqlim böhranının təhsili misilsiz dərəcədə təhdid etdiyi vurğulanır. Təkcə 2024-cü ildə 242 milyon şagird təbii fəlakətlər və ekstremal hava hadisələri səbəbindən təhsilinə fasilə verməli olub.

İqlim fəlakətləri milyonlarla uşağı məktəbdən uzaq salır

Hesabatda vurğulanır ki, iqlim dəyişikliyi ilə təhsil arasında əlaqə qarşılıqlıdır. Bir tərəfdən qasırğalar, sel, quraqlıqlar və ekstremal istilər məktəbləri dağıdır, icmaları köçkünə çevirir və öyrənmə prosesini dayandırır. Digər tərəfdən, təhsil iqlim dəyişikliyinə qarşı ən güclü müdafiə vasitəsidir: o, uşaqlara və gənclərə riskləri başa düşmək, uyğunlaşmaq və ekoloji məsuliyyətli qərarlar qəbul etmək bacarığı qazandırır.

UNICEF-in Asiya və Sakit okean üzrə regional direktoru Debora Komini hesabatın təqdimatında deyib ki, iqlim dəyişikliyi uşaq hüquqları üçün yeni, görünməmiş təhlükə yaradır:  “Təhsil təkcə öyrənmək üçün deyil, yaşamaq üçün də vacibdir. Biz məktəbləri yalnız fəlakətlərdən sonra bərpa etməklə kifayətlənə bilmərik. Onları əvvəlcədən dayanıqlı etməliyik”.

Son illərin statistikasına əsasən, Asiya və Sakit okean regionu iqlim böhranından ən çox zərər çəkən ərazilərdəndir. 2022–2024-cü illər arasında burada ekstremal hava şəraiti səbəbindən 404 milyon şagirdin dərsləri dayandırılıb. Azgəlirli ölkələrdə fasilələr orta hesabla 45 gün, yüksək gəlirli ölkələrdə isə 6 gün çəkib.

Filippində 2013-cü ildə baş verən “Haiyan” siklonu nəticəsində 19 min məktəb dağılıb, Tonqada 2018-ci ildə “Gita” tropik qasırğası bütün məktəblərin 72 faizinə zərər vurub. Belə hadisələrdə məktəblər çox vaxt fövqəladə sığınacağa çevrilir, dərslərin bərpası isə həftələrlə, bəzən aylarla gecikir.

UNICEF xəbərdarlıq edir ki, bu cür fasilələr təkcə bilik itkisinə deyil, həm də psixoloji və sosial travmalara səbəb olur. Fəlakətdən sonra məktəbə qayıdan uşaqların bir çoxu yuxu pozğunluqları, qorxu hissi və diqqət çatışmazlığı yaşayır.

Qızlar üçün təhsil bərabərsizliyi daha da dərinləşir

Hesabatda qeyd olunur ki, iqlim hadisələrinin ən ağır təsirlərindən biri gender bərabərsizliyinin dərinləşməsidir. Çətinliklər zamanı ailələr çox vaxt oğlanların təhsilini üstün tutur, qızlar isə evdə qalaraq məişət işlərinə və ya ailə qayğısına cəlb olunurlar.

“Plan International” təşkilatının məlumatına görə, Sakit okean regionunda 1,85 milyon qız uşağı iqlim fəlakətləri səbəbindən məktəbdən kənarda qalmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Qızların təhsildən uzaq qalması onların gələcəkdə iqlim fəlakətlərinə qarşı daha az dayanıqlı, daha asılı vəziyyətdə böyüməsinə gətirib çıxarır.

UNICEF bildirir ki, qızların təhsili iqlim ədalətinin mərkəzində dayanmalıdır. Çünki təhsil almış qadınlar həm icmalarda ekoloji qərarlarda iştirak edir, həm də gələcək nəsillərə davamlı həyat tərzini aşılayırlar.

Sağlamlıq və qida problemləri də təhsili zəiflədir

İqlim dəyişikliyinin dolayı təsirləri də təhsilə ciddi zərbə vurur. İstilik dalğaları, hava çirklənməsi, su qıtlığı və qida böhranı uşaqların sağlamlığını pisləşdirir, dərsə davamiyyət və məhsuldarlığı azaldır.

Məsələn, Çin və Monqolustanda aparılan araşdırmalar göstərir ki, havadakı çirkliliyinin artması ilə şagirdlərin imtahan nəticələri arasında birbaşa mənfi əlaqə mövcuddur. İstilik dalğaları zamanı isə bir çox regionda məktəblər fəaliyyətini dayandırır və ya dərslər qısaldılır.

Kənd yerlərində isə məhsul itkisi, quraqlıq, işsizlik ailələri uşaqları məktəbdən çıxarmağa məcbur edir. Beləliklə, iqlim böhranı sosial-iqtisadi bərabərsizliyi daha da dərinləşdirir.

Müəllimlər və məktəblər də təzyiq altındadır

Təhsil sistemi yalnız şagirdlərdən ibarət deyil. Hesabatda bildirilir ki, müəllimlər də iqlim fəlakətlərinin birbaşa təsirinə məruz qalırlar. Filippində 2023-cü ildə aparılan sorğu nəticəsində məlum olub ki, 11 mindən çox məktəbdə müəllimlərin 67 faizi dözülməz istidə dərs keçməli olub.

İsti sinif otaqları, zədələnmiş binalar və qeyri-sabit enerji təchizatı tədrisin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Bu, pedaqoqların motivasiyasını və psixoloji sabitliyini zəiflədir.

Təhsil iqlim dayanıqlığının təməlidir

UNICEF-in mövqeyinə görə, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə ən davamlı həll təhsil siyasətində iqlim savadlılığının mərkəzləşdirilməsidir. Uşaqların və gənclərin iqlim elmi, ekosistemlərin qorunması, enerji səmərəliliyi və risklərin idarə olunması sahəsində biliklərlə silahlanması gələcək nəsillərin dayanıqlığını gücləndirəcək.

Bununla yanaşı, məktəblərin iqlimə davamlı infrastruktura malik olması, yəni enerji səmərəli binalar, təhlükəsiz su və kanalizasiya sistemləri, təbii fəlakətlərə qarşı hazırlıq planları təhsilin fasiləsizliyini təmin edir.

Hesabatda vurğulanır ki, iqlim böhranına qarşı mübarizə yalnız texnoloji deyil, həm də təhsil və bərabərlik məsələsidir.

“Təhsil uşaqlara təkcə dünyanı anlamağı deyil, onu qorumağı da öyrədir”, – deyə UNICEF-in hesabatında qeyd olunur.