STEAM bilikdən bacarığa gedən yoldur
STEAM modeli, SDG-4 perspektivi və Azərbaycanın inkişaf strategiyası (III YAZI)
XXI əsrdə dünya sürətlə dəyişir və bu dəyişimin mərkəzində biliklə yanaşı, həm də bacarıq dayanır. Qlobal iqtisadiyyatın mühərriki artıq informasiya deyil, informasiya ilə işləmək bacarığıdır; texnologiya deyil, onu yarada bilən insan resursudur; təhsil deyil, öyrənmə mədəniyyətidir. Bu reallıq ölkələri yeni təhsil modelinə yönəlməyə məcbur edir.
Ölkəmizdə də təhsil sistemini gələcəyin tələblərinə uyğunlaşdırmaq üçün ardıcıl addımlar atılır. Bu addımların ən strateji xəttini STEAM təhsili təşkil edir — Elm, Texnologiya, Mühəndislik, İncəsənət və Riyaziyyatın inteqrativ şəkildə tədrisi.
STEAM modeli ölkəmizin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri 4 (SDG-4: Quality Education) istiqamətində apardığı islahatlarla üst-üstə düşür və Azərbaycan üçün həm təhsil strategiyası, həm də inkişaf strategiyası səviyyəsinə yüksəlir.
SDG-4 kontekstində STEAM təhsili
SDG 4 - “Quality Education” (Keyfiyyətli Təhsil) BMT-nin 2015-ci ildə qəbul etdiyi Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri (Sustainable Development Goals – SDG) içində yer alan 4-cü qlobal məqsəddir. SDG-4 -“Keyfiyyətli Təhsil” bütün dünya üçün universal təhsil məqsədi müəyyən edir: hər bir uşağa ədalətli, əlçatan, inklüziv və innovativ təhsil vermək. STEAM modeli bu məqsədlərin hər biri ilə bilavasitə uyğunlaşır:
1.Bərabər imkanlar: STEAM təhsili bütün şagirdlər üçün eyni imkanlar yaradır.
Robototexnika, kodlaşdırma, 3D dizayn və digər texnologiyalar yalnız paytaxt məktəbləri üçün deyil, region məktəbləri üçün də əlçatan olur. Bu, təhsildə sosial bərabərliyi gücləndirir.
2. İnteqrativ təhsil: STEAM fənlərin ayrı-ayrı deyil, vahid sistem kimi öyrədilməsini təmin edir. Şagird riyaziyyatı fizikada, fizikanı mühəndislikdə, incəsənəti dizaynda tətbiq edərək öyrənir.
Bu, biliklər arasında körpü yaradır.
3. İnnovasiya əsaslı öyrənmə: SDG-4 innovasiyanı təhsilin əsas tələblərindən biri kimi müəyyən edir. STEAM dərsləri laboratoriya, eksperiment, layihə və praktiki tətbiqlərə əsaslanır. Bu da şagirdlərdə tədqiqat və yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirir.
4. Rəqəmsal bacarıqların inkişafı: Yeni dünya rəqəmsal bacarıqlar tələb edir: kodlaşdırma, analitik düşüncə, data təhlili, robototexnika, 3D modelləşdirmə. STEAM təhsili bu bacarıqları sistemli şəkildə formalaşdırır.
Beləliklə, STEAM modeli SDG-4 məqsədlərini yalnız nəzəri olaraq deyil, həm də real dərs və təcrübə mühitində həyata keçirir.
STEAM təhsilinin Azərbaycanda genişlənmə imkanları
Azərbaycan son illərdə STEAM modelinin tətbiqini sürətləndirir. Bu genişlənmənin üç əsas istiqaməti var.
1. Məktəblərin STEAM laboratoriyaları ilə təchizatı: Artıq ölkənin bir çox məktəbində robototexnika sinifləri, 3D printerlər, dron simulyatorları, elektronika dəstləri, mühəndislik laboratoriyaları yaradılıb. Bu, şagirdlərin məktəbdəcə real texniki bacarıqlar qazanmasını təmin edir.
2. Müəllim hazırlığı və kurikulum yenilikləri: STEAM müəllimi yalnız fənn bilən deyil, həm də texnologiya ilə işləyən, layihə aparan, tədqiqat metodlarından istifadə edən mütəxəssisdir.
Bu istiqamətdə STEAM sertifikasiya proqramları, kurikulum yenilikləri, müəllimlər üçün ixtisasartırma təlimləri genişlənir.
3. Erkən yaşdan STEAM yanaşması: Tədqiqat göstərir ki, yaradıcı və analitik düşüncə 7–10 yaş arasında daha sürətlə inkişaf edir. Bu səbəbdən Azərbaycanda STEAM yanaşması ibtidai siniflərdə də tətbiq edilir — sadə robotlar, sensorlu cihazlar, mini layihələr, STEM oyunları uşaqlarda marağı artırır.
4. Regionlarda STEAM mərkəzləri: Gəncə, Quba, Mingəçevir, Lənkəran, Şəki və digər şəhərlərdə STEAM mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Bu, ölkə üzrə bərabər inkişafı təşviq edir.
Müəllimlərin rolu: XXI əsrin müəllim modeli
STEAM təhsilinin əsas dayağı müəllimdir. Yeni dövrün müəllimi artıq tədqiqatçı, mentor, istiqamətverici və motivator rolundadır.
1. İstiqamət verən – mentor müəllim: STEAM dərslərində müəllim sinifdə prosesə bələdçilik edən şəxsdir. Şagird özü araşdırır, müəllim yalnız ona yol göstərir.
2. Layihəyə əsaslanan dərslər: Layihə əsaslı öyrənmə (Project-Based Learning) STEAM dərslərinin ürəyidir. Şagirdlər real problem seçir, araşdırır, ölçür, dizayn edir, model qurur, sınaqdan keçir və nəticə çıxarır.
3. Şagirddə tədqiqat ruhunu oyatmaq: XXI əsrin müəllimi şagirddə “niyə?”, “necə?” suallarını yaratmalıdır. STEAM dərslərində hər suala cavab hazır verilmir, şagird özü tapır.
4. İnnovativ dərs metodları: “Inquiry-based learning” – sualvermə və araşdırma yolu ilə öyrənmə, “Flipped classroom” – dərsin evdə izahı, məktəbdə tətbiqi, “Design thinking” – dizayn yönümlü problem həlli kimi metodlar STEAM dərslərinin əsasını təşkil edir.
STEAM təhsili və texnoloji iqtisadiyyatın inkişafı
Ölkəmizin qarşısında duran strateji hədəflər – rəqəmsal transformasiya, startap mədəniyyəti, yüksək texnologiyalar, süni intellekt, kosmik sənaye kimi strateji hədəflər insan kapitalının keyfiyyətindən asılıdır.
STEAM təhsili bu kapitalı formalaşdıran əsas mexanizmdir.
1. Startap ekosistemi: STEAM dərslərində yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirən şagird gələcəkdə startap qurmağa meyilli olur. Bu, ölkənin innovasiya iqtisadiyyatına töhfə verir.
2. Mühəndislik və İKT sahələrinin genişlənməsi: Azərbaycan alternativ enerji, kosmik sənaye, informasiya texnologiyaları, avtomatlaşdırma üzrə uğurlu layihələr həyata keçirir. Bu sahələrin kadr bazası STEAM məktəblərindən yetişir.
3.Rəqəmsal transformasiya və əmək bazarının gələcəyi: 2030-cu ilə qədər əmək bazarının 40%-i texnoloji peşələrdən ibarət olacaq. STEAM təhsili gələcəyin əmək bazarına uyğundur.
4.Enerji keçidi, süni intellekt və yüksək texnologiyalar: Azərbaycan enerji keçidi strategiyasına start verib. Yaşıl enerji, robototexnika, data analitikası, süni intellekt kimi sahələrdə inkişaf yalnız STEAM biliklərinə əsaslanır.
“SAF nəsli” – gələcəyin vətəndaşı modeli
SAF festivalında yetişən şagirdlər texniki bacarıqlar qazanmaqla yanaşı, eyni zamanda yeni vətəndaş modelinin nümayəndələrinə çevrilirlər. Bu nəsil bilik, bacarıq, dəyər və məsuliyyət harmoniyasını daşıyaraq həm ölkənin inkişafına töhfə verməyə, həm də qlobal dünyanın tələblərinə cavab verməyə hazır fərdlər kimi formalaşır:
1. Tədqiqatçı, yaradıcı, innovativ gənclik: Bu nəsil müşahidə edir, araşdırır, nəticə çıxarır və yenilik yaradır.
2. Milli kimlik və qlobal bacarıqların birləşməsi: SAF nəsli həm milli dəyərlərə sahib, həm də qlobal dünyada rəqabətə hazır gənclərdir.
3. Məsuliyyətli, liderlik qabiliyyətli gənclər: Komanda işinə alışan şagird gələcəkdə idarəetmə və liderlik keyfiyyətlərinə malik olur.
4. Ümummilli inkişafda iştirak potensialı: SAF nəsli Azərbaycanın texnoloji yüksəlişinin aparıcı qüvvəsi olacaq.
Nəticə: Azərbaycanın gələcəyi STEAM düşüncəsindədir.
Müasir təhsil → güclü insan kapitalı → texnoloji inkişaf → milli tərəqqi şəklində bir-birini tamamlayan ardıcıl inkişaf yoludur. Bu zəncirin ən vacib halqası STEAM yanaşmasıdır:
• STEAM təhsil modeli – XXI əsr Azərbaycanı üçün təhsildə yeni fəlsəfədir.
• SAF festivalı – bu modelin ən böyük, ən praktiki və ən motivasiyaedici milli platformasıdır.
• Azərbaycan – gələcəyin texnoloji gücünə çevrilmək üçün doğru yoldadır. Müəllimlər, valideynlər, şagirdlər və ümumilikdə cəmiyyətin bütün təbəqələri bu prosesi dəstəkləməlidir.
Ölkəmizin gələcəyi STEAM düşüncəsinə sahib gənclər sayəsində formalaşacaqdır. Bu gənclər sabahın mühəndisləri, proqramçıları, alimləri, dizaynerləri və liderləri olacaq. Onlar ölkəmizin texnoloji inkişafının, dinamik cəmiyyətin, rəqabətədavamlı iqtisadiyyatın aparıcı qüvvəsidir.
Rəsul AĞAYEV
Təhsil mütəxəssisi
