Ailə və məktəb eyni dəyərlər sistemini paylaşanda

Müasir dövrdə insanın inkişafı təkcə bioloji və fərdi səylərlə deyil, həm də onun sosial və ekoloji mühiti ilə sıx bağlı şəkildə baş verir. “Sosial ekologiya” anlayışı bu qarşılıqlı asılılığın mahiyyətini açıqlayır: insan təkcə təbiətin deyil, həm də cəmiyyətin ekosisteminin bir hissəsidir. “Journal of Education”da dərc olunan “Exploring the Interconnections of Social Structures and Individual Well-Being through Social Ecology” (“Sosial ekologiya baxımından sosial quruluşlar və fərdi rifah arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin tədqiqi”) adlı məqalədə qeyd olunur ki, fərdin rifahı onun daxilində yaşadığı sosial strukturların keyfiyyətindən birbaşa asılıdır. Yəni şəxsi inkişafı yalnız fərdi iradə və istək deyil, həm də sosial mühitin harmoniyası müəyyən edir.

Bu baxımdan uşaqların və yeniyetmələrin inkişafı, xüsusilə də təhsil prosesində formalaşan sosial münasibətlər sosial ekologiyanın ən mühüm sahələrindəndir. Çünki insanın əsas dəyərləri, davranış modelləri və dünyagörüşü məhz bu dövrdə formalaşır. Sosial ekologiya insan, cəmiyyət və sosial mühitin qarşılıqlı təsirlərini öyrənən elmi istiqamətdir. Bu sahə insanların yalnız təbiətlə deyil, bir-biri ilə olan münasibətlərinin də ekoloji tarazlığa təsir etdiyini vurğulayır. Sosial mühit - ailə, məktəb, dost çevrəsi, kütləvi informasiya vasitələri və mədəni dəyərlər - fərdin psixoloji və mənəvi sağlamlığına ekosistem kimi təsir göstərir.

Məqalənin müəllifi James P.Takona bu modeli “sosial ekosistemlərdə qarşılıqlı enerji dövranı” adlandırır. Yəni hər bir münasibət, hər bir qarşılıqlı təsir fərdin daxili balansını gücləndirə və ya zəiflədə bilər. Əgər bu mühitdə empatiya, hörmət və ədalət prinsipləri hakimdirsə, fərdi inkişaf üçün münbit şərait yaranır.

Bu ekosistemdə uşağı gücləndirən və formalaşdıran əsas amil təhsildir. Məktəb yalnız bilik ötürən yer deyil; o, eyni zamanda sosial bacarıqların, emosional savadın və əxlaqi prinsiplərin inkişaf meydanıdır. “BMC Psychology” jurnalında dərc edilən başqa məqalədə göstərilir ki, məktəb mühiti uşağın idrak, emosional və sosial inkişaf səviyyəsinə birbaşa təsir edir. Məqalə müəllifləri bildirir ki, məktəbdəki münasibətlərin keyfiyyəti, müəllimlərin empatik yanaşması və şagirdlərarası qarşılıqlı hörmət uşağın koqnitiv potensialını artırır. Tənqid, təzyiq və neqativ rəqabət mühiti uşaqlarda stress və özünəinamsızlıq yaradır.

Uşağın ilk sosial mühiti ailədir. Burada formalaşan emosional sabitlik və dəyərlər sonradan məktəb və cəmiyyət münasibətlərinə də sirayət edir. Ailə və məktəb arasındakı harmonik əlaqə uşağın sosial adaptasiyasını gücləndirir və onun psixi sağlamlığı üçün qoruyucu faktor rolunu oynayır.

Ailə və məktəb eyni dəyərlər sistemini paylaşanda, uşaq iki fərqli sosial məkanda özünü təhlükəsiz və qəbul olunmuş hiss edir. Bu isə onun özünüifadə və yaradıcılıq qabiliyyətini gücləndirir. Əks halda, ailə ilə məktəb arasında ziddiyyətlər (məsələn, birinin avtoritar, digərinin liberal olması) uşağın sosial kimlik böhranına və davranış pozuntularına gətirib çıxara bilər.

Yeniyetməlik dövrü sosial ekologiyanın ən həssas mərhələsidir. Bu yaşda fərd həm ailədən qismən uzaqlaşır, həm də yeni sosial qruplara - dostlara, müəllimlərə, onlayn icmalara yönəlir. Araşdırmalar göstərir ki, gənclərin emosional rifahı bu mərhələdə müxtəlif ekoloji domenlər - ailə, məktəb, məhəllə və virtual sosial şəbəkələr - arasında balansdan asılıdır.

Yeniyetmə müsbət sosial əlaqələr içindədirsə, özünü dəyərli və təhlükəsiz hiss edir, bu da onun şəxsiyyət kimi inkişafını gücləndirir. Əksinə, neqativ münasibətlər, mobbinq və ya sosial təcrid yeniyetmənin mənlik konsepsiyasına zərbə vurur, özünüifadə imkanlarını məhdudlaşdırır.

Müasir təhsil sistemlərində sosial ekologiya prinsiplərinin tətbiqi uşaqların və gənclərin harmonik inkişafı üçün əsas vasitələrdən biridir. Bu prinsiplər üç səviyyədə həyata keçirilə bilər:

Fərdi - şagirdin özünüdərketmə, emosional savad və empatiya bacarıqlarını inkişaf etdirmək.
Məktəb - müəllimlər arasında əməkdaşlıq, inklüziv təhsil və sosial ədalət mühitinin qurulması.
İctimai səviyyə - təhsilin ədalətli və bərabər imkanlara əsaslanması, sosial dəstək sistemlərinin möhkəmləndirilməsi.
Sosial ekologiyada disharmoniya - yəni sosial mühitin zəhərlənməsi fərdlərin emosional və intellektual inkişafına ciddi zərbə vurur. Araşdırmalar təsdiq edir ki, məktəblərdə sosial ədalətsizlik, diskriminasiya və laqeyd münasibət uşaqların öyrənməyə olan motivasiyasını azaldır.

Bu, ekosistemdəki balansın pozulmasına bənzəyir. Təbiətdə bir elementin çirklənməsi başqa sistemləri zədələyirsə, sosial mühitdə də bir neqativ münasibət bütün sinfin atmosferini korlaya bilər.

Sosial disharmoniya nəticəsində uşaqlarda:

- stres və aqressiya halları artır,

- sosial əlaqələr zəifləyir,

- yaradıcılıq və empatiya kimi bacarıqlar arxa plana keçir.

Bu səbəbdən təhsil sistemində sosial ekologiyanın əsas məqsədi yalnız akademik nailiyyətlər deyil, həm də emosional və sosial rifahın qorunması olmalıdır.

Uşaqlar və yeniyetmələr sosial ekosistemin gələcək memarlarıdır. Onların dünyagörüşü bu günkü sosial və təhsil mühitinin məhsuludur. Əgər bu mühit ədalət, hörmət və əməkdaşlıq prinsipləri üzərində qurularsa, gələcək nəsil daha empatik və məsuliyyətli olacaq.

Sosial ekologiya insan inkişafının çoxsəviyyəli bir sistem olduğunu göstərir. Uşaqlar və yeniyetmələr üçün bu sistemin mərkəzində təhsil dayanır. Məktəb, ailə və cəmiyyət birlikdə bir ekosistem yaradır: burada hər bir ünsiyyət, hər bir dəyər və münasibət fərdin şəxsiyyətinə təsir edir.

Əgər bu ekosistemdə harmoniya, empatiya və ədalət hökm sürürsə, insanın daxili potensialı çiçəklənir. Sosial ekologiya bizə öyrədir ki, şəxsi inkişaf üçün sadəcə fərdi istək yetərli deyil, sağlam sosial mühit, dəstəkləyici münasibətlər və balanslı təhsil sistemi də lazımdır.

Mənbə: "Azərbaycan məktəbi" jurnalı